Каталіцкі Веснік Добрая Вестка ў тваім доме!
У папярэднім артыкуле мы сцісла апісалі праблему, якая паўстае пры выкарыстанні ў сучаснай беларускай мове дзеясловаў з пазначанымі вышэй фармантамі. Таксама мы акрэслілі некаторыя тэарэтычныя аспекты дадзенага пытання, прывялі меркаванні аўтарытэтных лінгвістаў.
Сёння ж прааналізуем мэтазгоднасць ужывання ў нашай мове дзеясловаў з суфіксамі -ірава- (-ырава-) і -ава- (-ява-) на канкрэтных прыкладах.
Адным з асноўных крытэрыяў мэтазгоднасці ўжывання таго ці іншага фарманта з’яўляецца яго частотнасць на старонках перыядычных выданняў. Бо сродкі масавай інфармацыі надзвычай хутка рэагуюць на ўсе змяненні, што адбываюцца ў мове ў пэўны перыяд, адлюстроўваюць яе аб’ектыўны стан. Мова СМІ сёння адыгрывае найважнейшую ролю ў працэсе замацавання тых ці іншых лінгвістычных фактаў. І мы можам канстатаваць імклівае пашырэнне сферы і частотнасці выкарыстання суфікса -ава– (-ява-) у друку.
Дынаміка словаўжывання ўказвае сёння на высокую прадуктыўнасць гэтага фарманта ў публіцыстычным дыскурсе. Возьмем мікракантэксты з розных медыяў за апошнія дзесяць гадоў. Так, газета “Звязда” піша: Міністр, які таксама трапіў у “чорны спіс”, не стаў каментаваць факт свайго ўключэння ў яго (3.02.11); Жылфонд перастане субсідавацца дзяржавай… (28.04.12); Цяпер адрэпетаваць ЦТ можна і на камп’ютары! (29.01.13); Спачатку ягады сартуюць, мыюць, засыпаюць цукрам… (18.06.13).
Актыўна выкарыстоўваюцца дзеясловы на –ава- (-ява-) у розных граматычных формах і на старонках “Нашай нівы”: Першая такая гарадская электрычка пачне курсаваць… у другой палове 2011 года (30.03.11); Падпольная арганізацыя… базавалася ў Наваградку і дзейнічала ў 1946 – 1947 г.г. (31.08.11); Калі ў Еўропе аперуюць лічбамі 1-3% гадавых, то ў нас – нашмат большымі (14.09.11). Для аб’ектыўнасці карціны – пару кантэкстаў з асабовымі формамі іншамоўных дзеясловаў без элемента –ір— з іншых выданняў: Забароненыя сходкі маскуюцца пад святочныя гулянні (Новы час, 28.01.11); Пракаментуем і некаторыя канкрэтныя правілы згаданага алгарытму (Наша слова, 23.03.11). Прыкладаў можна прыводзіць яшчэ шмат. Адзначым, што зараз усё часцей ужываюцца ў мове формы дзеясловаў кшталту капіяваць, масажаваць прадусаваць, рэпетаваць, сканаваць, скандаваць і інш. А словаформы накшталт тэставаць або каментаваць паступова выцясняюць адпаведныя калькі з расейскай мовы з суфіксам –ірава-.
Пры дапамозе суфікса –ава- (-ява-) могуць утварацца дзеясловы, якія паказваюць на прафесію або спецыяльнасць таго, хто выконвае дзеянне, а таксама характарызуюць людзей паводле іх паводзін, сацыяльнага становішча, узаемаадносін, занятку: сталяраваць, майстраваць, патруляваць, пілатаваць, эквілібраваць, паразітаваць, сімуляваць, варагаваць, гасцяваць і інш. Дарэчы, прыгадаем у гэтым шэрагу і наватворы з мастацкай літаратуры: зухаваць –’праяўляць спрыт, ліхасць’ (Янка Брыль), праракаваць – прадказваць штосьці, выступаць прарокам (Кузьма Чорны), шпікаваць – сачыць за кім-небудзь, віжаваць (Іван Навуменка) і інш.
Дзеля аб’ектыўнасці адзначым, што некаторыя лінгвісты не вітаюць выкарыстанне ў нашай мове падобных формаў, матывуючы гэта цяжкасцю размежавання лексічнага значэння слова ў пэўных выпадках. Напрыклад, газаваць – “павялічваць хуткасць машыны” і “насычаць вадкасць газам” або фармаваць – “надаваць чаму-небудзь якую-небудзь форму пры апрацоўцы” і “штосьці выпрацоўваць, ствараць, арганізоўваць”. Проста ў падобных сітуацыях мы маем справу са звычайнай аманіміяй. Ніхто ж не ставіць пад сумнеў выкарыстанне ў нашай мове, напрыклад, назоўніка каса толькі таму, што ён мае не менш за чатыры значэнні. Або назоўніка летнік, які, паводле Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы мовы, мае тры значэнні. Таму і аналізаваныя намі сёння дзеяслоўныя формы на –ава— (-ява-) таксама варта ўспрымаць у пэўных выпадках як амонімы. І не прытрымлівацца штучных, неўласцівых нашай мове дэрыватаў. Бо напісанне іншамоўных дзеясловаў праз –ава- (-ява-) не змяняе лексічнага значэння гэтых асноў.
Можна сцвярджаць, што запазычаныя дзеясловы ў сучаснай беларускай мове ўсё часцей афармляюцца з дапамогай суфікса –ава— (-ява-). Гэта пацвярджаюць і тэрміналагічныя слоўнікі, даведнікі, створаныя ў 1991-1994 гадах, і дыскурс сродкаў масавай інфармацыі, і вусная маўленчая практыка. Выкарыстанне адмысловых беларускіх словаўтваральных сродкаў робіць нашу мову яшчэ больш мілагучнай, спрыяе захаванню нацыянальных моўных традыцый, павышае агульную культуру маўлення.
Юрась Бабіч, кандыдат філалагічных навук
для друку
