Два новых дома ці два новыя дамы?

Сярод пытанняў, якія чытачы “Каталіцкага Весніка” адрасуюць аўтару нашай моўнай старонкі, ёсць і тыя, што непасрэдна датычаць асаблівасцяў ужывання лічэбнікаў з назоўнікамі. Гэта насамрэч праблемная пазіцыя, бо ва ўмовах дамінавання ў грамадстве рускай мовы яе правілы нярэдка аўтаматычна пераносяцца на беларускамоўны кантэкст. І тады ствараецца своеасаблівы эфект “трасянкі”, толькі не на арфаэпічным, а на граматычным узроўні. Зразумела, што людзі, якія імкнуцца правільна гаварыць па-беларуску, сутыкаюцца з падобнымі цяжкасцямі рэгулярна. Так, у прыватнасці, наш чытач з Віцебска спадар Аляксандр піша:

– Чую ў рэпартажы: “Пабудавалі два новых дома”. Або яшчэ: “Тры маладых хлопца працуюць за цэлую брыгаду”. Я не так даўно сур’ёзна зацікавіўся мовай, але вось звярнуў увагу, што ў падобных выпадках нешта не так. Ці можна было б крыху патлумачыць, якія ёсць правілы, калі мы ўжываем лічэбнікі?

Спадар Аляксандр мае рацыю, засяроджваючыся на правільнасці выкарыстання ў нашай мове лічэбнікаў у спалучэнні з прыметнікамі і назоўнікамі. У лінгвістыцы такія канструкцыі называюцца колькасна-іменнымі. І тут сапраўды ёсць пэўныя цяжкасці. Паспрабуем разабрацца.

Найперш варта акцэнтаваць увагу на асаблівасцях сувязі лічэбнікаў з назоўнікамі ў назоўным і ва ўскосных склонах. Лічэбнік адзін (адна, адно, адны) дапасуецца да назоўніка ў родзе, ліку і склоне: адзін дом, аднаго дома, аднаму дому, адным домам і г.д. Пры лічэбніках два (дзве), абодва (абедзве), тры і чатыры назоўнік ужываецца ў назоўным склоне множнага ліку: два дрэвы, дзве кнігі, тры чалавекі, чатыры аўтамабілі (гэта значыць, не можа быць: два дрэва, тры чалавека, чатыры аўтамабіля).

Усе астатнія лічэбнікі (пяць, шэсць, сем і г.д., але за выключэннем састаўных, што заканчваюцца на адзін, два, тры і чатыры) патрабуюць назоўнікаў у родным склоне множнага ліку: пяць сшыткаў, шэсць машын, сем гарадоў, дванаццаць алоўкаў (але: дваццаць два сшыткі, трыццаць тры машыны, сорак чатыры гарады). Падкрэслім яшчэ раз, што тыповая памылка – калі колькасна-іменныя спалучэнні будуюцца на ўзор рускай мовы: два новых крэсла, тры вялікіх клёна, чатыры старых падручніка.

Моўная практыка паказвае, што ў шэрагу выпадкаў, аднак, агучанае вышэй правіла можа не працаваць. І тады ўзнікаюць пэўныя пытанні з націскам. Нешта падобнае мы назіраем, напрыклад, пры спалучэнні лічэбнікаў два (абодва), тры, чатыры з некаторымі назоўнікамі мужчынскага роду. Мы гаворым: два верхнія зубы, тры маладыя кані. Але ў назоўным склоне множнага ліку – зубы, коні.

Паводле прыведзенай схемы ўжываюцца і многія назоўнікі ніякага роду: два птушыныя гнязды (але назоўны склон мн. ліку – гнёзды), тры вялікія акны (назоўны склон мн. ліку – вокны), чатыры старыя вядры (назоўны склон мн. ліку – вёдры). Таксама будуць выкарыстоўвацца і некаторыя іншыя назоўнікі ніякага роду: сцябло, сцягно, бервяно, пяро, палатно, гумно, сядло, сяло, пісьмо і інш.

Падобнае ж мы назіраем і ў дачыненні да назоўнікаў жаночага роду. Увогуле ўсе назоўнікі жаночага роду з націскным канчаткам у назоўным склоне адзіночнага ліку і рухомым націскам супадаюць пры спалучэнні з лічэбнікамі два (дзве, абедзве), тры, чатыры і па канчатку, і па націску не з назоўным склонам множнага ліку(!), а з родным склонам адзіночнага ліку(!): абедзве сцяны былі белыя (назоўны склон мн. ліку – сцены. Родны склон адзіночнага ліку – (няма) сцяны); жылі-былі тры сястры (назоўны склон множнага ліку – сёстры. Родны склон адзіночнага ліку – (няма) сястры); пракладзеныя чатыры новыя трубы (назоўны склон мн. ліку – трубы. Родны склон адзіночнага ліку – (няма) трубы). Паводле гэтага ж прынцыпу ўжываюцца таксама назоўнікі зіма, вясна, душа, рука, сляза, мятла, гара, нара, сава, стапа, вайна, галава, пята, старана і некаторыя іншыя.

Такім чынам, мы разгледзелі асноўныя асаблівасці выкарыстання спалучэнняў лічэбнікаў з назоўнікамі. Адказваючы на згаданае напачатку пытанне спадара Аляксандра, канстатуем, што правільна па-беларуску павінна быць пабудавалі два новыя дамы; тры маладыя хлопцы працуюць за цэлую брыгаду. Спадзяёмся, што прапанаваны матэрыял будзе карысны нашым чытачам, якія імкнуцца павышаць свой узровень валодання мовай.

Юрась Бабіч, кандыдат філалагічных навук

для друку для друку

Веснік-відэа

Варта паглядзець

Святыя заступнікі