Айцы Касцёла. Атаназій Вялікі

Цяжка ў адным артыкуле змясціць хоць бы асноўныя моманты з жыцця гэтага айца і Вялікага Доктара Касцёла, якім быў Атаназій, біскуп Александрыйскі. Ён адыграў у гісторыі Касцёла і тэалогіі значную ролю.

Копты і Атаназій

У Копцкім Касцёле Атаназій славіцца асаблівай пашанай. Копцкі патрыярх Шэнуда ІІІ падчас святкавання гадавіны, звязанай з жыццём Атаназія, казаў, што гэты Александрыйскі біскуп меў асаблівую дапамогу ад Духа Святога і што ён, калі вучыў, ніколі не дапусціў аніводнай тэалагічнай памылкі. І калі б цяпер у мяне хто запытаўся, у чым заключаецца веліч гэтага чалавека, то я б адказаў: у тым, што ён увогуле застаўся ў Касцёле і памёр, знаходзячыся на сваім становішчы, якога шматразова яго несправядліва пазбаўлялі.

Легалізацыя хрысціянства

Біскупу Атаназію Александрыйскаму давялося жыць і служыць у асабліва цяжкі час, які распачаўся пераследам хрысціян за веравызнанне, а скончыўся рэлігійнай цярпімасцю пасля абвяшчэння т.зв. “Міланскага эдыкту” ў 313 г. Напрыканцы жыцця Атаназія хрысціянства сталася легальнай часткай Рымскай імперыі (т.зв. religio licita) і штораз больш славілася прыхільнасцю дзяржаўнай улады, будучы чыннікам, на які ўскладвалася надзея з’яднання ўсіх народаў, што насялялі імперыю. Такім чынам, хрысціянства ўжо тады стала яшчэ больш адыгрываць “свецкую” ролю. Па прычыне гэтага Касцёл апынуўся ў новай для сябе сітуацыі.

Па-першае, ерасі (няправільныя вучэнні) і схізмы (касцельныя расколы) сталіся дзяржаўнай праблемай. Бадай што кожны імператар у гэты час быў зацікаўлены ў тым, каб з імі як найхутчэй скончыць. На гэта накладваліся яшчэ два моманты:

• падыход Касцёла – вырашэнне гэтых пытанняў у ключы братняй любові;
• адміністрацыйныя патрабаванні – імператары хацелі мець справу з адзінай, добра арганізаванай супольнасцю, якая б супрацоўнічала з дзяржавай.

Па-другое, наступствам легалізацыі Касцёла і супрацы з дзяржавай стаўся ўплыў на дзяржаўныя і грамадскія справы біскупаў Касцёла. Таму зразумела, што дзесьці пастаянна ўзнікалі спрэчкі, барацьба за пасады, аб’яднанні адных біскупаў супраць іншых, спробы пасадзіць сваіх кандыдатаў на біскупскія сталіцы і г. д. Вядома, у Касцёле гэта ў асноўным не былі спрэчкі па прычыне заспакаення чыіхсьці амбіцый, за ўладу і ўплыў, але яны найперш датычылі чысціні веравучэння. І ў сітуацыі, калі Касцёл будзе ўсё больш з’ядноўвацца і камунікаваць, тэалагічныя адрозненні, якія дагэтуль сведчылі пра багацце і разнастайнасць Касцёла, стануцца прычынай узаемных абвінавачанняў і барацьбы.

Александрыйскі Касцёл, якім кіраваў Атаназій, моцна цярпеў па прычыне схізмы Мялеція, а яшчэ больш – праз тэалагічную спрэчку паміж Арыем і яго прыхільнікамі з аднаго боку і біскупам Аляксандрам Александрыйскім, папярэднікам Атаназія, самім Атаназіем і яго прыхільнікамі з другога. Нягледзячы на ўсе гэтыя спрэчкі, Атаназій ніколі не пайшоў на ніводзін кампраміс з ерэтыкамі. На ім фактычна скончыліся арыянскія інтрыгі, якія шкодзілі Касцёлу. Паводле М. Старавейскага, “перамога догмаў Нікеі – можна сказаць без перабольшвання – яго справа”.

Непахісны абаронца прававер’я

Калі мы адкрыем біяграфію Атаназія, то ўбачым, што яму, калі ён стаў біскупам Александрыйскім (а тады ён не меў нават яшчэ 30 гадоў), давялося супрацьстаяць шматлікім праціўнікам, як у сваёй касцельнай супольнасці, так і ў іншых усходніх Касцёлах. Так, у 335 г. на сінодзе ў Тыры ён быў першы (і далёка не апошні) раз пазбаўлены пасады, але, тым не менш, не адмовіўся ад барацьбы і амаль да канца свайго жыцця змагаўся за сваё месца ў Касцёле, адхіляючы прэтэнзіі, якія яму ставілі яго праціўнікі.

Тэалагічныя творы, каторыя пісаў Атаназій, асабліва абвешчаныя ім “Тры прамовы супраць арыянаў”, баранілі вучэнне, якое ён абвяшчаў, а таксама паказвалі, што праціўнікі Атаназія ішлі ў напрамку ерасі. Менавіта Атаназій Вялікі гучна заявіў, што слова, выказанае паўсюдным Нікейскім саборам, трывае вечна. Часта, аднак, ён бараніў хрысціянскае прававер’е вельмі рашуча, нават брутальна, не выбіраючы для гэтага слоў, што характарызуе яго як спраўнага палеміста. Так, апісанне смерці Арыя, пададзенае Атаназіем, хоць і ўтрымлівае ў сабе шэраг гістарычных элементаў, па сваёй сутнасці з’яўляецца інвектывай (рытарычнай абразай праціўніка), што прадстаўляе ерэтыка як новага Юду Іскарыёта.

“Манаскі” каларыт творчасці Атаназія

Падчас трэціх і чацвёртых уцёкаў Атаназій знаходзіўся сярод егіпецкіх манахаў-пустэльнікаў. Час, праведзены ў пустыні, не быў ім змарнаваны. Біскуп выкарыстаў яго на напісанне тэалагічных твораў і акрэслення вучэння аб бостве Езуса Хрыста і Святой Тройцы. Таксама на просьбу манахаў ён напісаў “Гісторыю арыянаў”, якая ахоплівала перыяд з 335 па 358 гг. Навошта ён пісаў гісторыю ворагаў прававернага хрысціянскага вучэння? Мабыць, каб дайсці да пачатку паўстання гэтай ерасі, а таксама акрэсліць умовы, у якіх яна змагла развіцца. Бо адкуль дым, адтуль і полымя. Каб перамагчы ворага, трэба даведацца, адкуль у яго сіла.

Больш вядомы, аднак, іншы яго твор, прысвечаны манаскаму жыццю, – “Жыццё св. Антонія”, напісанае ў 357 г., праз год пасля смерці святога пустэльніка. Гэты твор – каштоўная пярліна аскетычнай літаратуры, якая аказала велізарны ўплыў на распаўсюджанне ідэалаў манскага жыцця на Усходзе і Захадзе Рымскай імперыі, а таксама на навяртанне найвялікшага айца Касцёла – Аўгусціна Гіпонскага. Твор быў перакладзены Эвагрыем Пантыйскім з грэцкай на лацінскую мову. У ім пададзены, паводле слоў Грыгорыя Назіянскага, “у форме апавядання правілы пустэльніцкага жыцця”, якое з’яўляецца асаблівым шляхам да хрысціянскай дасканаласці.

Як Атаназію ўдалося застацца ў Касцёле і ўтрымацца на пасадзе?

Унікальнасць гэтага чалавека заключаецца ў тым, што ажно пяць разоў Атаназій адпраўляўся на выгнанне: спачатку ў Трэвір, потым у Рым. Далей ён сам пакідаў біскупскі палац і хаваўся недзе глыбока ў пустыні або ў нейкім невядомым месцы ў самой Александрыі. Аднак кожны раз пасля выгнання ён вяртаўся на біскупскі трон. Яму ўдалося абараніць сваё служэнне на пасадзе біскупа Александрыйскага. Ён памёр, будучы ў вялікай пашане сярод людзей.

Цяжка пераацаніць уплыў Атаназія на вучэнне Касцёла, асабліва аб Боскай натуры Езуса Хрыста. Менавіта Атаназій Вялікі задаў напрамак касцельнай тэалогіі на пачатку IV ст.

Кс. Павел Эйсмант

 для друку