Каталіцкі Веснік Добрая Вестка ў тваім доме!
Раіса Зянюк, кандыдат гістарычных навук
У Савецкім Cаюзе ў адпаведнасці з заканадаўтвам аб культах розныя канфесіі маглі функцыянаваць у вызначаным уладамі прававым полі. Нягледзячы на тое, што дзейнасць цэркваў і духавенства, хоць і з абмежаваннямі, але была дазволена, а свабода адпраўлення культу прызнавалася за грамадзянамі, рэалізацыя гэтых правоў і свабод на практыцы ішла ўразрэз з савецкім заканадаўствам.
Можна казаць, што розныя канфесіі ў розных рэспубліках СССР мелі няроўны статус. Больш за тое, нават у межах адной краіны, якой была БССР, былі два выразныя рэгіёны, дзе існавалі дазволеныя для дзейнасці канфесіі і забароненыя. Гэта было абумоўлена геапалітычным становішчам у міжваенны перыяд і знаходжаннем тэрыторыі Беларусі ў складзе дзвюх розных дзяржаў: БССР і Польшчы. Пасля ўключэння тэрыторыі Заходняй Беларусі менавіта на ёй дазвалялася дзейнасць рыма-каталіцкага касцёла. На тэрыторыі Усходняй Беларусі дзейнасць касцёла дэ-факта была забаронена, хаця дэ-юрэ была магчымай. Аніводная заява аб рэгістрацыі рэлігійнага аб’яднання (а яны былі масавымі – у Мінску, Слуцку, Бабруйску, Магілёве, Барысаве і іншых мясцовасцях) і святара для яго не была задаволена. Для гэтага абіраліся альбо фармальныя падставы, альбо наўпрост выкарыстоўвалася ігнараванне заяў грамадзян.
Іншая сітуацыя была на тэрыторыі Заходняй Беларусі. Тут рэлігійныя аб’яднанні рэгістраваліся, касцёлы дзейнічалі, а вернікі (вызначанага ўзросту) маглі збірацца на набажэнствы. Разам з гэтым задачай уладаў была шырокая атэістычная прапаганда і паступовая ліквідацыя ўсіх формаў і праяў рэлігійнага жыцця. Адным з накірункаў гэтага стала абмежаванне дзейнасці каталіцкага духавенства. Яно рэалізавалася праз выкарыстанне разнастайных метадаў. Аднак усе яны скіроўваліся на тое, каб духавенства як сацыяльная група ў БССР увогуле перастала існаваць. Найлепш з гэтай задачай спраўляліся першачарговыя мерапрыемствы, разгорнутыя пасля вайны: рэпатрыяцыя і рэпрэсіі.
Рэпатрыяцыя – арганізаваны ўладамі масавы выезд у Польшчу тых грамадзян, якія дэкларавалі сябе палякамі і мелі раней польскае грамадзянства. У 1947 г. упаўнаважаны адзначаў: “Всего в Белоруссии имеется 166 ксендзов, раньше их было значительно больше. За этот год, с последним переселением в Польшу, мы постарались как можно больше отправить ксендзов в Польшу. У нас на выезд записалось 15 ксендзов. Списки эти были утверждены Министерством Иностранных дел. Но когда встал вопрос в августе месяце о их переселении, то 3 человека отказались выезжать”. Адмову ў выездзе ўлады звязвалі з “распараджэннем з Ватыкану”.
Рэпрэсіі адносна каталіцкага духавенства ў пасляваеннай БССР таксама былі дастаткова масавымі і таксама змяншалі колькасць святароў. Ёсць звесткі пра 95 асуджаных святароў, што складала 42% ад агульнай колькасці духавенства ў той перыяд. Большасць з іх асудзілі па артыкуле 72 Крымінальнага кодэкса БССР, які агулам гучаў як “антысавецкая прапаганда”.
Сам артыкул прадугледжваў наступнае: “а) Пропаганда или агитация, содержащие призыв к свержению, подрыву или ослаблению советской власти, или к совершению отдельных, контрреволюционных преступлений (ст.ст. 64–71), а равно распространение, или изготовление, или хранение литературы того же содержания влекут лишение свободы на срок не ниже шести месяцев. б) те же действия при массовых волнениях или с использованием религиозных или национальных предрассудков масс, или в военной обстановке, или в местностях, объявленных на военном положении, влекут меры социальной защиты, указанные в ст. 64 настоящего кодекса”.
Арышты святароў у справаздачах адзначаюцца як “ізаляцыя”. Так, у кастрычніку 1947 г. упаўнаважаны адзначаў: “В этом году положение после изоляции некоторых ксендзов улучшилось. Например, ксендз Малынич, который был уполномочен проводить работу по восточным районам, изолирован. За последние 6 месяцев у нас было арестовано 9 ксендзов, главным образом за то, что некоторые помогали немцам во время оккупации или поддерживали и поддерживают связь с польским бандитским подпольем. Часть из них уже осуждена. Таким образом, у нас осталось 166 ксендзов, это все же довольно значительная армия отъявленных реакционеров. Большинство их враждебно настроено против Советской власти, против наших мероприятий.” Асноўная хваля арыштаў прыйшлася на 1947–1950 гг.
Напрыклад, толькі за першы квартал 1948 г. у Гродзенскай вобласці былі арыштаваныя тры святары: ксёндз касцёла ў Бердаўцы А. Чыжэўскі, ксёндз касцёла ў Галынцы А. Красоўскі, і ксёндз касцёла ў Падароску С. Шымковіч.
Некаторыя святары пасля вызвалення з лагераў у сярэдзіне 50-х гг. не змаглі атрымаць рэгістрацыі і вымушаныя былі выехаць у Польшчу. Так адбылося, напрыклад, з будслаўскім ксяндзом Браніславам Сладзінскім (выехаў у 1953 г.), ксяндзом з Крывічоў Валяр’янам Халкоўскім (выехаў у 1953 г.), ксяндзом з Радашковічаў Стэфанам Шыманскім (выехаў у 1958 г.).
У выпадку патрэбы практыкавалася закрыццё зарэгістраваных і дзейных касцёлаў, зняцце з пасады святароў і перавод іх на іншае месца. Так адбылося, напрыклад, у Шчучыне ў жніўні 1962 г. Упаўнаважаны Савета па справах рэлігійных культаў Лаўнікевіч пазбавіў рэгістрацыі шчучынскага пробашча кс. Петраша. Касцёл быў закрыты. Прычыну вернікам не аб’явілі.
Аднак архіўныя дакументы сведчаць, што гэта было зроблена па просьбе камандавання 95 знішчальна-авіяцыйнай дывізіі, якую яны скіравалі на імя Старшыні Савета Міністраў БССР Ц.Я. Кісялёва. Сваю просьбу аргументавалі тым, што «штаб воинского соединения расположен в бывшем монастыре, который находится под одной крышей с костелом, что такое «соседство» крайне нежелательно». Ксёндз Петраш быў пераведзены ў Каменскі касцёл Шчучынскага раёна.
У якасці мераў уздзеяння на святароў практыкавалася часовае зняцце іх з рэгістрацыі (забарона адпраўляць набажэнствы ў той парафіі, дзе святар быў зарэгістраваны). Напрыклад, на доўгі час з 1961 г. быў зняты з рэгістрацыі пробашч касцёла ў Кабыльніку (Нарачы) Пётр Васюцёнак. Не маючы магчымасці ізноў атрамаць рэгістрацыю як служыцель культу, ён быў вымушаны выехаць у Польшчу (у 1962 г.).
Адмова ў рэгістрацыі часта засноўвалася на адсутнасці прапіскі святара ў той мясцовасці, куды яго запрашалі на працу вернікі. Напрыклад, парафія ў Старых Васілішках, якая налічвала каля 5 тысяч чалавек, хадайнічала аб рэгістрацыі ў іх ксяндза Вікенція Варша, як жыў там два гады і ўвесь гэты час не мог атрымаць рэгістрацыі з-за адсутнасці прапіскі. Вернікі адзначалі ў скарзе (1959 г.): «Василишковская районная милиция, а также Уполномоченный обласного комитета не прописывают священника Варша В.И. по его месту жительства и не разрешают служить в костеле».
Непакой заўсёды выклікалі і выезды святароў за межы Савецкага Саюза. У асноўным гэта была Польшча, дзе ў многіх прадстаўнікоў духавенства жылі родныя і сваякі. Аднак улады заўсёды расцэньвалі такія выезды як непажаданыя. «Характеризуя деятельность католического духовенства, нельзя не сказать, что на него большое влияние оказывает епископат ПНР. Все ксендзы области имеют родственников в Польше, к которым периодически выезжают по частным визам. Там они встречаются с местными ксендзами, епископами, а отдельные посещали даже кардинала Вышинского, получали разного рода разъяснения и рекомендации о своём поведении в СССР. (…) Имеются данные, что ксендз несвижского костела Колосовский Григорий Викентьевич, будучи в Польше в 1966 году, встречался с кардиналом Вышинским. Он поинформировал Вышинского о положении католической церкви в БССР и получил соотвествующие указания по активизации религиозной деятельности в Белоруссии, а также разъяснения по решениям 2-го Ватиканского собора». У сувязі з гэтым узнікалі прапановы падобныя выезды забараніць, аднак рэалізаваныя яны не былі.
Сярод асобнага накірунку абмежавальных мерапрыемстваў можна выдзеліць і падаткаабкладанне, якое не заўсёды адпавядала ўзроўню даходаў святароў (значна перавышаючы яго). Напрыклад, ксёндз Люцыян Паўлік з друйскага кляштара марыянаў, які некаторы час пасля вайны яшчэ дзейнічаў, адзначаў, што даходы манастыра былі наступныя: «от собственного хозяйства: 100 пудов хлеба, 115 пудов картофеля, 55 пудов огороднены, 3,740 руб. дохода от исполнения религиозных обязанностей». У сваю чаргу, за гэты ж перыяд падаткаў было выплачана: «б)Размеры натурального и денежного налога с земельного участка, причитающегося в 1946 году:
-зерна – 700 кг налог, вольный закуп – 60 пудов, гос. закуп. – 180, всего дал – 883 кг збожа;
-картофеля – 700 кг налог, гос. закуп. – 1000 кг, всего дал – 1583 кг.;
-доходный налог с населения – 1797 руб.;
-страховка животных – 123,30 руб.
– cдал: сена – 300 кг.; мяса – 80 кг; молока – 360 литр.;
в) Налог со строений – 150 руб. и земельная рента – 80 руб., страховка от строений – 675,15 руб – все здал;
г) прочие обложения – 300 руб – здал».
Адпраўленне набажэнстваў для святароў павінна было абмяжоўвацца толькі касцёлам. Былі забароненыя традыцыйныя формы набажэнстваў і душпастырскіх практык. Да гэтага можна залічыць забарону калядных наведванняў вернікаў. Упаўнаважаныя адзначалі: «с наступлением религиозных праздников /рождество/ ряд представителей духовенства, особенно деканы /Гродненский – Курилович А.М., Лидский – Баневич К.М. и др/ обратились ко мне за разрешением проводить ксендзам данных деканатов календу, т.е. разрешить ксендзам разъезжать по деревням приходов, посещать квартиры верующих и собирать от них дань. Учитывая крайнюю нежелательность этого – календы, – особенно с приближением выборов в местные Советы депутатов трудящихся, я не дал согласия представителям духовенства проводить ее и рекомендовал деканам дать указание ксендзам подчиненных им деканатов воздержаться от коленды в 1947-1948 гг.». Афіцыйна святарам было забаронена і правядзенне маёвых набажэнстваў у выпадку, калі яны адбываліся па-за межамі касцёлаў.
Адным з найбольш суровых абмежаванняў, выкананне якога рэгулярна правяралася і ў выпадку невыканання каралася, была забарона катэхізацыі. Гэта абгрунтоўвалася наяўнасцю дэкрэта аб аддзяленні царквы ад дзяржавы і школы ад царквы. На яго аснове ў БССР забаранілі праводзіць вывучэнне катэхізіса з дзецьмі. Рэакцыя духавенства занатавана ўпаўнаважаным: «Абсолютное большинство ксендзов, считая запрет не основательным, это мероприятие встретили враждебно. Так, декан Гродненского деканата Курилович повторил свое прошлогоднее заявление, а декан Лидского деканата Баневич своими взглядами и высказываниями продублировал его, что «без катехизиса нет свободы религии в СССР». Выяўленне фактаў катэхізацыі дзяцей у касцёле каралася арыштамі святароў (ксёндз Пётр Пупін, Хожава), зняццем іх з рэгістрацыі на вызначаны тэрмін (у 1967 г. па гэтай прычыне на некалькі месяцаў быў зняты з рэгістрацыі ксёндз Юзаф Марсангер з касцёла ў Красным).
Акрамя святароў сур’ёзны ціск аказваўся на саміх дзяцей і на бацькоў.
Спробы святароў аргументаваць свае дзеянні неабходнасцю выканання нормаў кананічнага права і дакументамі Апостальскай Сталіцы выніку не мелі. На размовах са святарамі ім спрабавалі давесці, што «католическая церковь в Советском Союзе Ватикану не подчинена, поэтому его решения нас не касаются».
Падсумоўваючы, можна адзначыць, што асноўнымі формамі абмежавання дзейнасці рымска-каталіцкага духавенства ў пасляваеннай БССР былі рэпрэсіі (1945–1951 гг.), фінансавыя спагнанні, зняцце з рэгістрацыі, пераводы на іншае месца працы (1950-я–1970-я гг.).
Раіса Зянюк, кандыдат гістарычных навук, Мінск
для друку
