«Усеагульныя, непарушныя і неад’емныя». Як Касцёл укараняў правы чалавека

Тэма правоў чалавека часта ўспрымаецца як неўласцівая каталіцтву. З такім поглядам часам пагаджаюцца як праціўнікі Касцёла, так і зацятыя яго апалагеты з традыцыяналісцкага лагеру. Тым не менш, цягам усёй гісторыі Касцёл не толькі не цураўся гэтай тэмы, але і, наадварот, усяляк прасоўваў яе ў грамадска-палітычнае жыццё.

Важнасць таго, што можна цяпер акрэсліць як правы чалавека, для першых хрысціянаў паходзіла з біблійнай гісторыі стварэння свету, калі Бог стварыў чалавека на свае вобраз і падабенства. З запавету «пладзіцеся і множцеся» выводзілася права чалавека на сям’ю, а з указання Бога чалавеку апрацоўваць зямлю і ў працы здабываць сабе пражытак – права на працу, беражлівае і годнае жыццё. Абараняў чалавечую годнасць і прыклад Езуса, Які служыў Сам і заклікаў служыць іншым, у тым ліку адкінутым грамадствам, хворым, бедным ці зняволеным.

Важнымі ў станаўленні хрысціянскага погляду на правы чалавека былі таксама рымскія законы і грэцкая філасофія, да якіх у сваёй дзейнасці і пасланнях звяртаўся, напрыклад, рымскі грамадзянін – апостал Павел. Са спалучэння трох гэтых кампанентаў, з аднаго боку, узнікала разуменне, што паганцы таксама здольныя спасцігаць Бога, а з іншага, напрыклад, фарміраваліся хрысціянскія ўяўленні пра правы ўласнікаў. Важнасць свабоды сумлення прасочваецца ўжо ў Міланскім эдыкце 313 года, калі імператар Канстанцін легалізаваў хрысціянства і дазволіў іншым вызнаваць сваю веру «на ўласны выбар».

У сваю чаргу святы Аўгусцін у сваіх творах падкрэсліваў, што закон вечны больш справядлівы і вышэйшы за законы зямныя. Дзяржава ж, паводле яго, якая не заснаваная на ідэях справядлівасці, ператвараецца ў «разбойніцкую шайку».

З тэорыі ў практыку

З часам хрысціянскія ідэі сталі набываць моц законаў і наўпрост уплываць на рэчаіснасць.

Так, у V стагоддзі былі забароненыя гладыятарскія баі, а ў 873 годзе Папа Ян VIII асудзіў заняволенне ў рабства іншых хрысціянаў і запатрабаваў вызваліць іх.

У XI–XII стагоддзях папская ўлада здолела абараніць сваю самастойнасць у змаганні з нямецкімі імператарамі. Гэта дало новы штуршок развіццю каталіцкага вучэння адносна правоў чалавека. Напрыклад, святы Тамаш Аквінскі аспрэчваў думкі, што толькі дзяржава вызначае правы сваіх падданых. Паводле яго, у пытаннях, што датычаць духоўных каштоўнасцяў, дзяржава не мае ўлады, бо «дабрабыт душы не падпарадкаваны палітычнай супольнасці». Увогуле святы заклікаў манархаў улічваць інтарэсы розных груп насельніцтва.

Заступаліся каталікі і за правы людзей іншых канфесіяў. Гэтак, Папа Інацэнт IV пастанавіў, што права на ўласнасць маюць і людзі іншых вызнанняў, бо яна створаная «не для вернікаў, а для ўсіх разумных стварэнняў». Забараніў ён і спаленне габрэйскага Талмуду.

Незалежнасць Касцёла ад свецкіх уладаў дазваляла яго прадстаўнікам дзейнічаць, зыходзячы з духоўных, а не з эканамічных ці палітычных патрэбаў. У прыватнасці, падчас іспанскай каланізацыі Амерыкі менавіта каталіцкія манахі абаранялі індзейцаў ад эксплуатацыі з боку каланізатараў.

«Скажыце мне, па якім праве і па якой справядлівасці вы так жорстка занявольваеце гэтых індзейцаў? Якім аўтарытэтам вы ведзяце такія жудасныя войны супраць гэтых людзей, што мірна насяляюць свае землі, забіваючы іх невымоўнымі спосабамі? Як вы можаце прыгнятаць іх, не даючы ні ежы, ні лекаў, і заганяючы іх да смерці, і ўсё гэта дзеля сваёй ненаеднай прагі золата? І які духоўны клопат вы аказваеце ім, ці расказваеце ім пра іх Бога і Творцу, каб яны хрысціліся, слухалі імшу і захоўвалі святыя дні? Няўжо яны не людзі? Няўжо ў іх няма разумнай душы? Няўжо вы не абавязаныя любіць іх, як любіце сябе?» – звяртаўся дамініканін Антоньё дэ Мантэсінас да іспанцаў.

У выніку Папа Павел ІІІ у 1537 годзе асудзіў рабства ды прызнаў годнасць кожнага чалавека і яго права на свабоду і ўласнасць незалежна ад расы, нацыянальнасці або рэлігіі. Ён таксама перасцярог перад шатанам і яго спадарожнікамі, пропаведзь якіх адмаўляе роўнасць і натуральную свабоду.

Станаўленне сацыяльнага вучэння

Новы этап развіцця каталіцкага вучэння аб правах чалавека пачаўся ў XIX стагоддзі, калі свет сутыкнуўся са значнымі зменамі ў выніку паскоранай індустрыялізацыі. Каталіцкія вернікі і святары спрабавалі вырашаць пытанні праз дабрачыннасць і асобныя заканадаўчыя ініцыятывы. Дзеля гэтага ў Еўропе і Амерыцы сталі масава ўзнікаць каталіцкія партыі, дабрачынныя арганізацыі і аб’яднанні, якія неўзабаве атрымалі тэарэтычнае абгрунтаванне.

У сваіх энцыкліках, як «Immortale Dei» ці «Rerum Novarum», Папа Леон ХІІІ, асуджаючы «сацыялізм, камунізм і нігілізм», акрэсліў стасункі Касцёла і дзяржавы ды прапанаваў сваё бачанне развязання працоўнага пытання. Папа абгрунтоўваў, што без веры і рэлігіі немагчымыя чалавечыя свабоды. Роўнасць людзей, паводле яго, заключаецца «ў тым факце, што ўсе, маючы адзіную прыроду, пакліканыя да той самай высокай годнасці дзяцей Божых», а значыць, і судзіць іх трэба «па адзіным для ўсіх законе».

Папа падкрэсліваў, што «чалавек стаіць па-над дзяржавай», што багатыя і бедныя, капіталісты і працаўнікі маюць узаемныя абавязкі і правы. У прыватнасці, Леон ХІІІ абвяшчаў, што работнікі маюць права на справядлівы заробак і маёмасць і нават аб’ядноўвацца для абароны сваіх справядлівых патрабаванняў. Таксама ён акрэсліваў сферы, як, да прыкладу, сям’я, куды дзяржава не мае права ўмешвацца.

Пій XI у 1937 годзе выклаў свой спіс правоў: «права на жыццё, на цялесную недатыкальнасць, на неабходныя сродкі існавання; права імкнуцца да сваёй канчатковай мэты на шляху, указаным Богам; права на абʼяднанне і права валодаць і карыстацца ўласнасцю». А яго пераемнік Пій XII сцвярджаў, што кожны чалавек мае права на ўрад, які будзе абараняць яго правы і абмяжоўвацца імі. А да іх спісу ён дадаў: права на існаванне, на добрае імя, на ўласную культуру і нацыянальны характар, на самаразвіццё, права патрабаваць выканання міжнародных дамоваў.

Правы чалавека і Другі Ватыканскі сабор

Значнай падзеяй на шляху станаўлення вучэння Касцёла пра правы чалавека быў Другі Ватыканскі сабор 1962 – 1965 гадоў. Ён прызнаў, што «ўсе людзі павінны быць абароненыя ад прымусу з боку пэўных асобаў ці сацыяльных групаў і любой чалавечай сілы такім чынам, каб нікога нельга было прымушаць дзейнічаць спосабам, які супярэчыць яго ўласным перакананням, канфідэнцыйна ці публічна, самастойна або сумесна з іншымі».

Таксама падкрэслівалася, што, нягледзячы на грахоўнасць, чалавечая годнасць «пераўзыходзіць усё, а яе правы і абавязкі зʼяўляюцца ўсеагульнымі і недатыкальнымі». Таксама адзначалася неабходнасць гарантаваць людзям права на ежу, адзенне, жыллё, стварэнне сямʼі, на працу, павагу, свабоду сумлення і права дзейнічаць паводле яго, на прыватнасць.

У сваёй энцыкліцы «Pacem in Terris» Папа Ян ХХIII акцэнтаваў увагу на абароне права на жыццё кожнага чалавека, незалежна ад яго нацыянальнасці ці рэлігіі. Таксама ён абвясціў, каб кожная дзяржава ўключыла ў Канстытуцыю асноўныя правы чалавека. А яго пераемнік Павел VI заклікаў да ратыфікацыі і поўнага выканання ўсімі ўрадамі Усеагульнай дэкларацыі правоў чалавека. А Ян Павел II называў яе «сапраўднай вяхой на шляху маральнага прагрэсу чалавецтва».

Дарэчы, сярод аўтараў праекту гэтай дэкларацыі быў выбітны каталіцкі багаслоў ХХ стагоддзя Жак Марытэн.

Ян Павел ІІ заклікаў глядзець на грамадства толькі праз прызму асобы. Крыніцай жа гэтых правоў чалавека ён называў рэлігійную свабоду.

У 2004 годзе на падставе ранейшых дакументаў быў складзены Кампендый сацыяльнага вучэння Касцёла. Ён падкрэслівае, што «сапраўдная крыніца правоў чалавека знаходзіцца не ў волі людзей, не ў дзяржаве, не ў грамадскіх уладаў, а ў самім чалавеку і ў Богу, яго Стваральніку. Гэтыя правы – «усеагульныя, непарушныя і неад’емныя».

«Усеагульныя, таму што яны ўласцівыя ўсім людзям, незалежна ад часу, месца і суб’екта. Непарушныя, паколькі «адносяцца да чалавечай асобы і яе годнасці», і «дарэмным было б абвяшчэнне правоў, калі б адначасова не прыкладваліся б усякія старанні гарантаваць іх належнае захаванне ўсімі, усюды і ў адносінах да кожнага». Неад’емныя, паколькі «ніхто не можа на падставе закону пазбавіць іншага чалавека гэтых правоў, кім бы ён ні быў, бо гэта было б гвалтам яго сутнасці», – абвяшчае Кампендый.

Пры гэтым Святыя Айцы таксама крытыкавалі спробы прынізіць важнасць правоў чалавека. «Касцёл пачуваецца абражаным кожны раз, калі правы чалавека ігнаруюцца ці парушаюцца, чые б яны ні былі і пра што б не ішла гаворка», – пісаў Генеральнаму сакратару ААН Папа Павел VI.

Занепакоенасць тым, што некаторыя ўрады адмаўляюць універсальнасць правоў чалавека, выказвалі таксама Ян Павел ІІ і Бэнэдыкт XVI. Тое, што «шмат у якіх частках свету няма канца сурʼёзным парушэнням фундаментальных правоў чалавека, асабліва права на жыццё і права на свабоду веравызнання», прызнаваў і Папа Францішак.

«Годнасць чалавечай асобы і агульнае дабро стаяць вышэй за камфорт тых, хто не хоча адмовіцца ад сваіх прывілеяў», – вучыць Святы Айцец у «Evangelii Gaudium». І заклікае «ўзвысіць прароцкі голас», калі гэтыя каштоўнасці знаходзяцца пад пагрозай.

Мечыслаў Гапановіч

 для друку