“С целью обрусения края”: гісторыя і дзейнасць Мінскага вучылішча арганістаў (1871–1897 гг.)

Падчас знаходжання беларускіх зямель у складзе Расійскай імперыі (1772–1917 гг.) дзяржаўная палітыка адносна Каталіцкага Касцёла неаднаразова змяняла свой кірунак. Што датычыцца моўнага пытання, то тут змяніліся два вектары. Першапачаткова выкарыстанне рускай мовы ў каталіцкім набажэнстве наўпрост забаранялася дзяржаўнымі ўладамі. Гэта было выклікана іх страхам перад магчымым распаўсюджаннем каталіцызму сярод праваслаўных вернікаў. Пераходы з праваслаўя ў іншыя веравызнанні былі заканадаўча забароненыя.

Паўстанне 1863–1864 гг. узмацніла русіфікацыйныя планы ўладаў, у тым ліку адносна Каталіцкага Касцёла на беларуска-літоўскіх землях. Польская мова, якая да таго часу выкарыстоўвалася ў касцёле побач з лацінскай[1] (падчас казанняў і ў дадатковым набажэнстве), павінна была быць заменена на рускую. 25 снежня 1869 г. Аляксандрам ІІ выдадзены ўказ, што адмяняў забарону Мікалая І выкарыстоўваць рускую мову ў каталіцкім набажэнстве, і дазваляў яе выкарыстанне там, дзе гэта “адпавядала патрэбам паствы”. “Дазвол” улады на месцах зразумелі як загад, у сувязі з чым распачалося паўсюднае выданне распараджэнняў аб адпраўленні дадатковых набажэнстваў і прамаўленні казанняў па-руску.

Пераважная большасць каталіцкага духавенства і парафіян супраціўлялася русіфікацыі, матывуючы гэта адсутнасцю традыцыі і дазволу кіраўнікоў Каталіцкага Касцёла. Формы супраціву былі рознымі: ад актыўных (акцыі пратэсту, збіццё вернікамі тых святароў, якія ўводзілі дадатковыя набажэнствы па-руску) да пасіўных (непрысутнасць на службе). Да таго ж захаванне моўнай традыцыі ў тыя часы было максімальна магчымай формай супраціву мерапрыемствам расійскіх уладаў і ў пэўным сэнсе выражэннем свайго непадпарадкавання.

Сярод духавенства сустракаліся, аднак, і тыя, што ахвотна падтрымалі рашэнні ўладаў. Колькасць іх была вельмі малой, і ў сваёй дзейнасці па русіфікацыі Касцёла яны патрабавалі сур’ёзнай падтрымкі. Таму дзяржаўныя ўлады пайшлі на чарговы крок, зацвярджаючы стварэнне ў Мінску вучылішча для падрыхтоўкі арганістаў, здольных выконваць па-руску рэлігійныя спевы.

Свайму ўзнікненню вучылішча абавязанае ініцыятыве ксяндза Фердынанда Сенчыкоўскага, які з’яўляўся адным з ідэйных кіраўнікоў русіфікацыйных мерапрыемстваў Рымска-Каталіцкага Касцёла на Міншчыне. Афіцыйна вучылішча распачало сваю дзейнасць 6 кастрычніка 1871 г. Падставай для гэтага стала распараджэнне міністра ўнутраных спраў. Згодна з воляй імператара, вучылішча засноўвалася “на чыста рускіх асновах”.

Цэнтр Мінскай губерні, як месца для размяшчэння вучылішча, быў абраны невыпадкова. На Магілёўшчыне і Віцебшчыне пазіцыі Каталіцкага Касцёла былі не вельмі трывалымі, а на Гродзеншчыне і Віленшчыне – вельмі моцнымі. У першым выпадку русіфікацыйныя мерапрыемствы не мелі б жаданага размаху, у другім – былі б асуджаныя на няўдачу Кс. Ф. Сенчыкоўскі адзначыў, што сталіца Мінскай губерні з’яўляецца найлепшым варыянтам для вучылішча, паколькі “г. Минск есть местность, в которой всякий поляк, если проживает здесь несколько лет, наверно, хотя отчасти успеет изменить свое убеждение в пользу русской национальности. Г. Вильна же или другие подобные ему города Северо-Западного края пропитаны таким фанатическо-польским духом, что всякий русский слабого характера легко ополячится и сделается более вредным обрусению католицизма, чем поляки”.

Мэтай навастворанага вучылішча, якая пазней была адлюстравана ў яго статуце, з’яўлялася падрыхтоўка для каталіцкіх касцёлаў арганістаў, здольных выконваць царкоўны спеў па-руску. “С целью обрусения края […] воспитанники, окончившие курс по-русски в деле религии и благодарные правительству за воспитание, данное им с известным званием и правами, в своём кругу и при отправлении своих церковных обязанностей естественно влияли бы и на народ во пользу русского языка, народного русского духа и правления”. Выпускнік вучылішча быў абавязаны не толькі выконваць спевы падчас набажэнства па-руску. У размовах з пробашчамі падчас службы, у касцёле, у закрыстыі, у прысутнасці парафіян арганісты таксама павінны былі карыстацца выключна рускай мовай. З гэтай мэтай не толькі навучальны складнік у вучылішчы быў прасякнуты “рускім духам”. Гэта праяўлялася і ў рэлігійным жыцці навучэнцаў – ранішнія і вячэрнія малітвы чыталіся на рускай мове.

Будні дзень выглядаў наступным чынам:

“От 6 часов до 6 ½ утра умывание, приборка спальни и училища
От 6 ½ до 7 часов чтение молитвы на русском языке
С 7 до 8 ч. повторение уроков в приходском училище
С 8 ч. до 2 ч. ученики находятся в приходском училище
С 2 ч. до 3 ч. обеденное время, в которое включается и переходка из приходского училища
С 3 до 4 ч. свободное для учеников время
С 4 до 6 часов после обеда приготовление уроков всех
С 6 до 8 часов вечера уроки музыки и пения только при учителе
С 8 до 8 ½ ч. ужин
От 8 ½ до 9 ½ вечера преподавание заведующим училищем Закона Божия и разъяснение костельных обрядов
От 9 ½ до 10 ч. вечера чтение молитвы на русском языке”.

У вучылішча прымаліся хлопцы рыма-каталіцкага веравызнання, якія мелі музычныя здольнасці. Прыём адбываўся з дазволу загадчыка вучылішча і з папярэдняга дазволу мінскага губернатара. Першапачаткова вучылішча падпарадкоўвалася Міністэрству асветы, але пазней кс. Сенчыкоўскі вырашыў, што мэты ўстановы патрабуюць яе падпарадкавання выключна Міністэрству ўнутраных спраў у асобе мінскага губернатара. Касцельныя ўлады да дзейнасці гэтай установы не мелі ніякага дачынення.

Катэдральны касцёл у Мінску

Навучанне ў пачатковы (70-я гг. ХІХ ст.) перыяд дзейнасці вучылішча было разлічана на пяць гадоў, падчас якіх вучні атрымлівалі агульную і музычную адукацыю. Для атрымання агульнай адукацыі навучэнцы, не маючыя пасведчання аб заканчэнні школы, накіроўваліся ў адно з мінскіх двухкласных народных вучылішчаў. На навучанне музыцы і спевам адводзіліся толькі дзве пасляабедзенныя гадзіны. Яшчэ адна гадзіна пасляабедзенных заняткаў прызначалася для вывучэння Закону Божага (катэхізіса) і касцельных абрадаў. Хлопцы, якія на момант паступлення ў вучылішча мелі пасведчанне аб заканчэнні школы, былі вызваленыя ад наведвання агульнаадукацыйных заняткаў.

З пачатку 80-х гг. вучылішча перайшло на двухгадовы тэрмін навучання. З таго часу сюды прымаліся толькі тыя хлопцы, якія мелі пасведчанні аб заканчэнні народнага вучылішча. Адпаведна павялічылася колькасць гадзін, што прызначаліся на навучанне музыцы і спевам.

Намаганні кс. Сенчыкоўскага стварыць амаль ідэальную навучальную ўстанову для падрыхтоўкі будучых арганістаў, у якой апошнія б навучаліся фактычна ўсім тым прадметам, што і каталіцкія святары (катэхізісу, біблейскай і касцельнай гісторыі, лацінскай і рускай мовам, рубрыкам, цырымоніям, спеву і ігры на аргане), на практыцы рэалізаваліся вельмі слаба. Праверка яго дзейнасці ў 1878 г. выклікала наступныя заўвагі: “Грамотность учеников училища, степень их общего развития весьма слабы. Ученики производят впечатление какой-то загнанности, болезненности, нисколько не соответствующих их возрасту и их будущей специальности. Пробывшие по нескольку лет в училище органистов по своему умственному и физическому развитию далеко остаются позади своих однолеток, окончивших курс в народной школе. Слабые успехи учеников объясняются полным недостатком строго обдуманной системы обучения и воспитания, недостатком педагогических сил училища, весьма слабым контролем над ними, и полным отсутствием сколько-нибудь определённой программы”. Тады ж прапанавалася скараціць тэрмін прабывання ў вучылішчы да двух гадоў.

У адказ на крытыку Ф. Сенчыкоўскі прапанаваў чарговы праект, які, па яго меркаванні, яшчэ больш дапамог бы ў русіфікацыі касцёла: хлопчыкаў, каторыя дрэнна вучыліся, прызначыць у далейшым на пасаду закрыстыянаў. Закрыстыяне, на думку кс. Сенчыкоўскага, “после ксендза и органиста занимают серьёзное по своему влиянию на прихожан место”, і таму пры іх наяўнасці “правительство во главе каждого прихода будет иметь три лица, воспитанные в духе русском, и служащие видам правительства, т.е. ксендза, органиста и ризника (закристыяна); они должны быть непременно одного направления и взгляда, ибо это единственный источник, это огниво, распространяющееся на весь приход, следовательно на этот вопрос должно было бы обратить серьёзное внимание, если только в действительности желается привести дело о языке к желанной цели”. Але дадзеная прапанова ў Міністэрстве ўнутраных спраў была сустрэтая без энтузіязму. Русіфікацыйныя мерапрыемствы пачыналі быць эканамічна нявыгаднымі. У лісце з Дэпартамента духоўных спраў да мінскага губернатара адзначалася: “обязанности, лежащие на ризниках, едва ли могут оправдывать необходимость пятилетнего их в училище [пребывания] с расходом на каждого по 600 руб.”. Аднак разуменне важнасці русіфікацыйнай палітыкі выклікала прапанову, каб вучні, якія не маглі працягваць курс з-за адсутнасці здольнасцяў, але былі добранадзейнымі, меліся на ўвазе пры з’яўленні вакантных месцаў закрыстыянаў у касцёлах.

Адначасова кс. Ф. Сенчыкоўскі распрацаваў праграму, каторую павінны былі выканаць усе вучні ў вучылішчы падчас навучання. Згодна з праектам, выпускнік мусіў грунтоўна ведаць музыку і нотную грамату для фартэпіяна, меладзіканты і скрыпкі, ведаць усе псалмы і гімны на лацінскай мове. Ужыванню рускай мовы прысвячаўся адзінаццаты параграф. У ім адзначалася, што арганіст да атрымання пасведчання павінен ведаць і выконваць усе без выключэння касцельныя гімны, якія існавалі ў рускім перакладзе, а таксама мець перапісаныя ва ўласнай партытуры ўсе ноты і спевы на рускай мове – духоўныя і касцельныя, як і народныя п’есы на рускай мове. Цяжка сказаць, якім канкрэтна спевам на рускай мове навучаліся будучыя арганісты, а таксама хто з’яўляўся іх аўтарам альбо перакладчыкам.

Любыя няўдачы ў выхаванні навучэнцаў у рускім духу кс. Ф. Сенчыкоўскі тлумачыў “тонкостью и находчивостью хитрости польской интриги”, а таксама інтрыгамі “ксендзовско-польской партии”. Адной з праяваў азначаных інтрыг, на думку Сенчыкоўскага, быў выпадак, апісаны ім ў лісце ад 19 верасня 1876 г. да мінскага губернатара. Там распавядалася, што ў вучылішчы тры гады знаходзіўся дастаткова нерашучы, паслухмяны і добры хлопчык Іосіф Вішнеўскі. Пасля трох гадоў навучання да кс. Сенчыкоўскага з’явілася маці хлопца з прэтэнзіяй, што яе сын худы. Пасля яна стала часта наведваць сына. У выніку ён сапсаваўся, пачаў дрэнна сябе паводзіць. Нарэшце без ведама і дазволу з боку начальства ён сышоў дадому. Бацькі паведамілі, што сын ужо дастаткова дарослы, каб зарабляць грошы. Кс. Сенчыкоўскі адзначыў, што ён цалкам пераканаўся ў тым, што маці хлопчыка, знаходзячыся пад уплывам польскай партыі, падбухторвала сына. Менавіта гэты выпадак падштурхнуў кс. Сенчыкоўскага да думкі, што вучні, якія без уважлівых прычын вырашаць спыніць навучанне, павінны будуць вярнуць яго кошты, што складалі 120 рублёў за год.

Сама адукацыя, якую можна было атрымаць y вучылішчы, з’яўлялася дастаткова прывабнай: акрамя непасрэдна навучання, хлопчык атрымліваў харчаванне, вопратку, бялізну, для вучняў наймаліся кухарка, прачка, пры неабходнасці аказвалася медыцынская дапамога. Хутчэй за ўсё, менавіта гэта падштурхоўвала бацькоў звяртацца з просьбай аб прыёме іх дзяцей у вучылішча. Тут ніколі не было вольных месцаў. Штогод навучалася ад 10 да 22 чалавек. Найбольшая колькасць вучняў прыпадае на першыя гады існавання вучылішча. Бясплатнасць навучання, а таксама поўнае забеспячэнне ўплывалі і на саслоўны склад навучэнцаў, сярод якіх сустракаецца значная частка сялян, а асаблівы рост іх колькасці заўважаецца ў апошнія гады дзейнасці навучальнай установы.

Аднак мэты школы абсалютна не супадалі з інтарэсамі каталіцкай часткі грамадства. Па сведчанні загадчыка вучылішча, які намагаўся, каб яно было папулярным сярод мясцовага насельніцтва, усё адбывалася наадварот. Адзначалася, што “существующее, по отзыву Сенчиковского, в настоящее время среди фанатиков католиков мнение, что Минское училище, скорее, может быть названо училищем православных псаломщиков, чем католических органистов”. І таму пасля заканчэння навучання многія з выпускнікоў альбо не распачыналі працу па атрыманай спецыяльнасці, альбо амаль адразу “здраджвалі” атрыманым ідэалагічным настаўленням і распачыналі працаваць у “варожым” расійскаму ўраду кірунку – спяваючы і дапамагаючы ў адпраўленні набажэнстваў па-польску. Верагодна, менавіта такія выпадкі падштурхнулі кс. Ф. Сенчыкоўскага да ўвядзення ў статут вучылішча пункта аб адказнасці за “отступление, измену данной присяги, надувательство и неблагонадёжность (неблагодарность) за даровое воспитание”. У выпадку невыканання абавязацельстваў, якія прымаў вучань і яго бацькі на пачатку навучання (выкарыстанне толькі рускай мовы), выпускнік вучылішча караўся адданнем у бестэрміновую ваенную службу.

Арган у Мінскай катэдры

Пытанне русіфікацыі Каталіцкага Касцёла было вельмі важным для расійскага ўрада. Мeнавіта таму пасля настойлівых хадайніцтваў Ф. Сенчыкоўскага па рашэнні Дзяржаўнага савета ад 22 красавіка 1877 г. тыя, хто закончыў навучанне ў вучылішчы, вызваляліся ад вайсковай павіннасці на ўзор псаломшчыкаў у праваслаўнай царкве. Вызваленне ад воінскага абавязку, паводле Сенчыкоўскага, “есть делом неизбежным, существенным и единственно сильным в поддержании энергии и добросовестном исполнении обязанности органиста на политическом поприще его служения. Эта мера более всего способна поощрить его к преданности русскому делу, и эта мера, кроме сильнейшего противодействия польским интригантам, является самою рациональною наградою за верное служение Правительству в достижении его предначертаний”. Аднак вызваленне ад воінскага абавязку не было бестэрміновым. Ільгота мела моц толькі на той час, пакуль арганіст выкарыстоўвае рускую мову. Дзейнасць арганіста, такім чынам, атрымлівала не выключна рэлігійны, але палітычны характар.

Разумеючы слабыя пазіцыі ўсіх пачынанняў, звязаных з увядзеннем рускай мовы ў дадатковае каталіцкае набажэнства, кс. Сенчыкоўскі добра разумеў і цяжкасці, якія будуць сустракаць арганісты, што служаць па-руску. Іх заработная плата была б мінімальнай. Традыцыйна асобнай крыніцай даходаў як святароў, так і арганістаў былі грашовыя і харчовыя складкі ад парафіянаў. “Весьма естественно, – пісаў Сенчыкоўскі 24 красавіка 1876 г. у сваім рапарце мінскаму губернатару, – что при употреблении русского языка доходы эти прекратились. Поэтому, дабы поддержать энергию и преданность русскому делу и Правительству у молодого органиста, дабы не поставить его в финансовом отношении в полную зависимость от прихожан и ксендза, дабы не заставить его из-за употребления русского языка и воспитания на русских основах страдать почти без куска насущного хлеба, я нахожу необходимым выдавать новым органистам из сумм министерства ежегодного пособия не меньше 100 р.с. всё время, пока органист добросовестно употребляет русский язык”.

Такім чынам, русіфікацыя Каталіцкага Касцёла вымагала ад расійскага ўрада фінансавых затрат. Па-першае, утрыманне самога вучылішча, а па-другое, далейшая матэрыяльная падтрымка арганістаў. На працягу ўсяго існавання вучылішча ўрад патраціў на яго 106 785 руб. На даплаты “трэбнікаўцам” – тым, хто ўводзіў рускую мову ў набажэнства, – урад вылучыў 241 785 руб. (святарам – да 600 руб. у год, а арганістам – па 180).

Яўны супраціў настаяцеляў касцёлаў увядзенню рускай мовы ў дадатковыя набажэнствы, а таксама выпускнікам вучылішча арганістаў прызнаваў і сам Ф. Сенчыкоўскі, які ў сваіх разважаннях адзначаў, што “ни один настоятель не захочет и не согласится принять мальчика, почти ребёнка, да ещё воспитанного на русском языке”. Руская мова ў каталіцкіх касцёлах выклікала масавыя незадавальненні. Польская ж – у любых праявах – атрымлівала падтрымку. Па меркаванні кс. Ф. Сенчыкоўскага, “всякий ксёндз и приход, где польский язык существует, охотно примет удалённого органиста и обеспечит его более чем самого ксендза, служащего на русском языке”, а парафіяне “охотно поддерживают органиста, служа на польском языке, который получает большие доходы с прихожан”. Спробы мітрапаліта А. Гінтаўта дабіцца дазволу пробашчам самім вырашаць, прыняць альбо звольніць арганіста, былі беспаспяховымі. За адмову прыняць прызначанага арганіста святары атрымлівалі пакаранне, часам нават высылаліся ў глыб Расіі.

Вучылішча дзейнічала да канца ХІХ стагоддзя. 8 сакавіка 1897 г. Міністэрства ўнутраных спраў загадала з 1 чэрвеня таго ж года звольніць усіх вучняў з аказаннем ім матэрыяльнай дапамогі, а сам будынак перадаць у веданне Залатагорскага касцёла. Мэты вучылішча дасягнутыя не былі.

Пры падрыхтоўцы выкарыстаны матэрыялы Нацыянальнага гістарычнага архіва Беларусі, а таксама навуковыя публікацыі Р. Зянюк.

Раіса Зянюк, кандыдат гістарычных навук (Мінск)

[1] Пытанне выкарыстання беларускай мовы ў касцёле набыло моц з пачатку ХХ ст.

для друку для друку

Веснік-відэа

Варта паглядзець

Святыя заступнікі