Каталіцкі Веснік Добрая Вестка ў тваім доме!
Апошнім часам мы ўсё часцей атрымліваем пытанні адносна правільнасці ўжывання тых ці іншых слоў або словаформаў. І гэта не можа нас не цешыць, паколькі выразна сведчыць пра неабыякавасць чытачоў “Каталіцкага Весніка” не толькі да беларускага слова ўвогуле, але і да асаблівасцяў яго ўжывання.
Гэтым разам паспрабуем асвятліць некаторыя аспекты выкарыстання назоўнікаў у месным склоне. Гаворка пойдзе пра назоўнікі мужчынскага роду адзіночнага ліку (другое скланенне). Бо акурат у названай форме праблемы назіраюцца досыць часта. А падказала нам тэму спадарыня Надзея з Паставаў. Яна пытае, у прыватнасці, пра ўжыванне канструкцый са словам “мост”. “Заўважыла, – піша наша чытачка, – што і на радыё, і на тэлебачанні гавораць, напрыклад, стаяць на масту, стаяць на масце і на мосце. Ці ехаць па масту або ехаць па масце ці па мосце. Здавалася б, дробязь. Якая розніца, калі сэнс усё роўна не зменіцца? Але хацелася б усё ж ведаць, як павінна быць на ўзорнай беларускай мове”.
Мы дзякуем спадарыні Надзеі за агучаную праблему і паспрабуем больш шырока паглядзець на асаблівасці выкарыстання назоўнікаў мужчынскага роду з нулявым канчаткам у месным склоне адзіночнага ліку.
У месным склоне названыя назоўнікі могуць мець канчаткі -у, —ю, -ы, -і. -е. Выбар канчатка залежыць ад лексічнага значэння слова і характару апошняга зычнага асновы – цвёрды ён ці мяккі.
- Канчатак —у будзе нормай для агульнаасабовых назоўнікаў (гэта значыць, якія абазначаюць чалавека), уласных імёнаў з асновай на зацвярдзелы зычны, а таксама на г, х, якія не чаргуюцца з з, с: друкар – пры друкару, Мележ – пры Мележу, дырэктар – пры дырэктару, Багушэвіч – пры Багушэвічу, хлопец – пры хлопцу, драматург – пры драматургу, псіхолаг – пры псіхолагу, конюх – пры конюху. Канчатак у заўсёды ўжываецца, калі аснова назоўніка заканчваецца на к. Тут не мае значэння, асабовы назоўнік ці неасабовы: будаўнік – пры будаўніку, узлесак – на ўзлеску, Віцебск – у Віцебску.
3 гэтым жа канчаткам традыцыйна выкарыстоўваецца ў нашай мове даволі значная група ўласнабеларускіх і добра асвоеных мовай назоўнікаў з асновай на г, х: мох – у імху, дух – у духу, рух – у руху, дах – на даху, мех – у мяху, пірог – у пірагу, мурог – на мурагу, жах – у жаху і інш.
Канчатак —у маюць таксама назоўнікі неславянскага паходжання з асновай на г, х, якія не чаргуюцца з з, с: Гамбург – у Гамбургу, Ганконг – у Ганконгу, Цюрых – у Цюрыху, маналог – у маналогу, блог – у блогу і г.д.
Апошнім часам назіраецца тэндэнцыя да пашырэння сферы выкарыстання словаформ з канчаткам —у і ў асабовых назоўніках з цвёрдай асновай: сын – пры сыну, брат – пры брату, студэнт – пры студэнту і інш. Сёння варта лічыць абедзве формы правільнымі – з канчаткамі —е і —у: пры сыне і пры сыну, пры браце і пры брату, пры студэнце і пры студэнту.
- Канчатак —ю маюць асабовыя назоўнікі з асновай на мяккі: Васіль – пры Васілю, Андрэй – пры Андрэю, каваль – пры кавалю, герой – пры герою.
- Згодна з патрабаваннямі літаратурных нормаў, канчатак —ы выкарыстоўваецца ў неасабовых назоўніках з асновай на зацвярдзелы зычны: бор – у бары, трактар – на трактары, рубеж – на рубяжы, нож – на нажы, кірмаш – на кірмашы, продаж – у продажы, дубец – на дубцы.
Дастаткова частотны ў штодзённай камунікацыі назоўнік двор мае розныя канчаткі ў залежнасці ад лексічнага значэння. Так, канчатак —ы будзе нарматыўным, калі слова двор абазначае «месца каля будынкаў»: у двары дома, на ўніверсітэцкім двары, у двары школы. Калі ж рэалізуецца значэнне «на свежым паветры, не ў памяшканні”, то ўжываецца флексія —э: на дварэ сёння сонечна, на дварэ дождж, на дварэ жнівень.
- Канчатак —і маюць неасабовыя назоўнікі з мяккай асновай: агонь – на агні, конь – на кані, бой – у баі, край – у краі, дзень – пры дні, аўтамабіль – на аўтамабілі.
- 3 канчаткам -е ўжываюцца неасабовыя назоўнікі (гэта значыць, якія не абазначаюць чалавека) з асновай на цвёрды зычны, а таксама з асновай на г, х, якія чаргуюцца з з, с: дуб – на дубе, сход – на сходзе, голас – у голасе, кажух – у кажусе, бераг – на беразе, луг – на лузе. Даволі пашыраныя ў маўленчай практыцы формы кашталту на кусту, на млыну, у куту, на масту трэба адназначна лічыць памылковымі. Нарматыўным тут таксама з’яўляецца канчатак -е: на кусце, на млыне, у куце, на мосце. І, як можна меркаваць, мы маем адказ на пытанне нашай чытачкі спадарыні Надзеі: правільна па-беларуску будзе стаяць на мосце, ехаць па мосце. І толькі так!
Адначасова трэба памятаць, што фіналь —у выкарыстоўваецца ў складзе спалучэнняў кшталту на хаду, на бягу, на віду, на ляту.
Таксама заўважым, што з канчаткам —е варта выкарыстоўваць у месным склоне ўласны назоўнік Пецярбург, паколькі слова ўжо даўно асіміляванае беларускай мовай: у Пецярбурзе. Форма ў Пецярбургу лічыцца пакуль варыянтнай.
Такім чынам, пры выбары канчаткаў назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку ў месным склоне неабходна, перш за ўсё, кіравацца лексічным значэннем слова, таксама беручы пад увагу характар апошняга зычнага асновы – цвёрды ён ці мяккі. Спадзяёмся, што прапанаваны матэрыял дапаможа пазбегнуць недакладнасцяў пры карыстанні нашай мілагучнай мовай і будзе садзейнічаць павышэнню агульнай культуры маўлення.
Юрась Бабіч, кандыдат філалагічных навук
для друку
