Апеляцыя да мясцовых аўтарытэтаў – гэта ніша, якая вельмі дапаможа

Некалькі месяцаў таму кс. Раман Суша абараніў у Грыгарыянскім універсітэце доктарскую дысертацыю. На працягу апошніх гадоў святар даследаваў тэрміналогію расійскага праваслаўнага тэолага св. Тэафана Пустэльніка. Навошта гэта сёння? Што такое даследаванне дае нам, сучаснікам? Мы разабраліся – усё сапраўды актуальна. Там і пра канфлікт Украіны і Расіі, і пра сучасныя грамадствы Усходняй Еўропы, пра нашы балячкі і візіі шляхоў выйсця.

– Адкуль такая цікавасць да навуковай працы св. Тэафана Пустэльніка? Чым ён уразіў асабіста Вас?

– Св. Тэафан уразіў мяне тэрміналогіяй. У той час філасофія ў Расійскай імперыі была забароненая, а таму багасловаў рыхтавалі не паводле традыцыйнага вывучэння: спачатку – філасофія, а пазней – тэалогія. Прыйшлі перамены. Філасофія была заменена псіхалогіяй і ўся папярэдняя тэрміналогія аказалася замененая псіхалагічнымі тэрмінамі. Таму Тэафан быў адным з першых, хто рыхтаваў будучых багасловаў не на аснове філасофіі, а на аснове псіхалогіі.

– Асабіста мяне ўразіла тое, што св. Тэафан пасля сямі гадоў служэння біскупам сам папрасіўся на пакой. І рэшту жыцця правёў фактычна ў адасабленні ў манастыры. А якія яшчэ факты маглі б ахарактыразаваць яго?

– Тэафан меў рысу суб’ектнай асобы. Гэта значыць, ён меў моцную здольнасць захоўваць увагу ўнутры сябе і не залежаць ад меркавання іншых асобаў. Гэта чалавек, які мог ісці супраць стандартаў. Чаму ён важны для сучаснасці? Таму што гэта чалавек, у якога няма жадання размаўляць тыпам рэфлекта (прыклад рэфлекторнай камунікацыі – гэта агрэсіўная рэакцыя на крытыку з узняццем голасу). Ён быў мысляр, унутраным узростам мацнейшы за прадстаўнікоў мясцовай супольнасці. Ён суб’ектна выступаў супраць таго, што бачыў у сваім асяроддзі. Тэафан быў кімсьці, каго па-біблейску можна назваць “хвала”. “Хвала” – гэта цяжар, які скіроўвае на сябе зацікаўленасць.

– А можаце растлумачыць, што такое быць “хвалою” на нейкім прыкладзе?

– Паколькі «хвалой Бога з’яўляецца чалавек жывы” (св. Ірэнэй), то сам чалавек становіцца лёгкім цяжарам для іншых (пар. Мц 11, 30), лаўцом увагі іншых (пар. Мц 4, 19). Часам гэтая ўвага – варожая, але нават пераслед – гэта ўсё роўна ўвага (пар. Мц 5, 11). Што дапамагае такую форму выпрацаваць? Мне здаецца, у Тэафана ёсць адказ на гэтае пытанне.

Справа ў тым, што Пустэльнік праўляў да сябе, як ён сам пісаў, бязжаласлівасць. То бок, няглядзячы на выгоды, якія ў яго былі, да сябе ён не дапускаў самамарнавання і бяздзейнага жыцця. Такія людзі – рэдкасць, і яны вельмі заўважальныя нават за зачыненымі дзвярыма. Натуральна, бязжаласлівая пастава аўтаматычна раздражняе тых, хто так не жыве, але ўнутры адчувае, што гэта – больш “праўдзівае” жыццё, чым марнаванне гадоў на зямлі. Інакш кажучы, такі прыклад “хвалы” падсвечвае (пар. Мц 5, 14) цені іншых.

А цяпер звернемся да тэрмінаў. Бязжаласлівасць супрацьпастаўляецца жалю. І тут не гаворыцца пра тэалагічны “жаль” (напр., жаль за грахі). Хутчэй, мова ідзе пра самажаленне і самаплач, якія з’ядаюць маю “хвалу” быцця сутворчым і супрацоўнікам з Богам. Іншымі словамі, замыкае чалавека ў сваім самабічаванні. Нярэдка мы выкарыстоўваем жаль або літасць у сэнсе, каб кагосьці (або сябе) пашкадаваць, але на справе такі падыход пераважна нішчыць. Як правіла, жаль выяўляцца ў пасіўнай пазіцыі і заніжаннай самаацэнцы, што стрымліваюць ад прыняцця актыўных крокаў для змены сваёй сітуацыі, і часта дазваляе іншым сабою маніпуляваць. Тэафан аднойчы напіша, што жаль вядзе да маркоты, г. зн., да суму і нуды (гр. ἀκηδία).

Лекі ад гэтай паставы – бязжаласлівасць. Паводле Тэафана, гэта праактыўная пазіцыя, што прыводзіць жыццё да здаровага парадку. Такую з’яву ён згадвае каля сотні разоў. У суправаджэнні людзей па жыцці бязжаласлівасць вучыць здаровым межам, з аднаго боку, і здаровай любові да сябе, з іншага.

Увогуле Тэафан «грузіў» сваіх студэнтаў такімі тэрмінамі, і я думаю, не ўсе яго разумелі. Нават сёння складана чытаць такую тэрміналогію, бо трэба быць і псіхалагічна, і тэалагічна падкаваным. У псіхалогіі падобным тэрмінам да бязжаласлівасці выступае асертыўнасць.

– Я чытаў, што св. Тэафан прадказаў рэвалюцыю ў Расіі. Прапаноўваў меры, як яе прадухіліць. Распавядзіце пра яго стаўленне да грамадскіх справаў.

– Я думаю, што калі б людзі ва Усходняй Еўропе прачыталі хаця б 10-20% яго прац, то шматлікіх смутных наступстваў можна было б пазбегнуць. Ён прапаноўваў лекі – патрабаванні да самога сябе і свой унутраны рост. Гэта тое, што св. Ян Павел ІІ акрэсліў як патрабаванне ад сябе, нават калі іншыя ад нас гэтага не патрабуюць, – гэта заходняя бязжаласлівасць.

Тэафан запрашаў людзей станавіцца ў метапазіцыю (кажучы сучаснай мовай) – то бок, вышэй за любыя погляды ці грамадскія канструкты дзякуючы здольнасці скіраваць увагу да “духу дзейнасці”, а не да самой дзейнасці (гл. яго кнігу “Шлях да збаўлення”). У любых структурах грамадства мы сустракаем свае канструкты, то бок, нейкія ідэі, якія маніпулююць і вядуць да мэты важнай для таго, хто маніпулюе. Таму Тэафан заахвочваў станавіцца ў метапазіцыю, глядзець на ўсё з вышыні птушынага палёту. Яму было зразумела, да чаго вядуць канструкты і настроі ў грамадстве. Тэафан быў старэйшы за юнгаўскаю тэорыю калектыўнага несвядомага, але ён спакойна выпрацаваў сваю ўласную тэорыю “састрасція” (сімпатыі), пра што я і пісаў доктарскую. На жаль, здольнасць выйсці ў метапазіцыю – гэта здольнасць не для сярэдняга псіхалагічна чалавека.

– Метапазіцыя ў сучасным свеце неверагодных тэхнік маніпулявання ў медыях выглядае складанай задачай…

– Паняцце “свой-чужы” – гэта цэнтральны момант для любой інфармацыйнай вайны. Тэафан Пустэльнік, як і многія аўтары таго часу ў гэтым рэгіёне, быў і застаецца аўтарытэтам. А апеляцыя да класікаў, каторыя да гэтага з’яўляюцца святымі, заўжды больш эфектыўная, чым апеляцыя да класікаў з іншага рэгіёна. Таму зварот да лакальных аўтарытэтаў – гэта магчымасць абысці абаронныя механізмы людзей і дабіцца больш адэкватнага ўспрыняцця інфармацыі. Гэта натуральна: для беларусаў больш аўтарытэтнымі будуць нашы пісьменнікі, паэты, філосафы, святыя.

– На фоне вайны ва Украіне любыя згадкі пра Расію ў пазітыўным ключы нярэдка ўспрымаюцца хваравіта. Скажыце, што могуць унесці ў сучасныя грамадскія дэбаты вынікі Вашага даследавання?

– Уявіце сабе звычайнага італьянца, які раніцай п’е капучына, ідзе на працу, падчас абеду глядзіць нейкую перадачу ці навіны і пасля вячэры кладзецца спаць. І так кожны дзень. Які будзе яго погляд на адносіны Расіі і Украіны? Што ён ведае і разумее пра наш рэгіён, пра Беларусь, пра напружанасць у нашым рэгіёне? Звычайны італьянец дэзарыентаваны – то бок, у яго няма арыенціраў. Для таго каб зрабіць хоць нейкія суджэнні, не кажучы ўжо пра вывады ці візію, трэба мець інфармацыю. А якая якасць інфармацыі можа быць у чалавека, каторы не даследуе гэта на прафесійным узроўні?

З іншага боку, чалавек, каторы перажывае выклікі, – вельмі лімітаваны. Як выйсці ў метапазіцыю вайскоўцу-афіцэру ці чалавеку, што страціў усю сям’ю, у якога посттраўматычны сіндром і якога ўвогуле трэба суправаджаць медыкаментозна? Паспрабуй палюбіць ворага… Гэта рана барацьбы застанецца надоўга. Таму метапазіцыя – гэта пастава для кожнага, хто шукае арыенцір маяка ў вірлівым моры.

Таму апеляцыя да мясцовых аўтарытэтаў – гэта ніша, якая вельмі дапаможа. Уявім сабе ў якасці спаведніка хрысціянскі Касцёл, а ў вобразе таго, хто спавядаецца, – краіну. Любую краіну канфлікту. Уявім, што да цябе прыходзіць спавядацца такі чалавек. Да цябе прыходзіць не толькі як да суддзі, але і як да “палявога шпіталя пасля бітвы” (Папа Францішак). Што ты яму зробіш? Можна крычаць і абвінавачваць, а можна дыягназаваць раны, каб асвятліць яго цень і яго страхі, яго цёмныя архетыпы. Таму апеляцыя да яго гісторыі, да яго жыцця важная.

Таму і апеляцыя да працы Тэафана Пустэльніка з’яўляецца вельмі дарэчным і дакладным тэрапеўтычным падыходам. Хоць сёння большае пытанне не ў тым, якімі метадамі асвятляць цені (“як”), а “хто” будзе тым суб’ектам, асобай, каго будуць слухаць.

– Хто можа быць сёння такім суб’ектам у канфлікце паміж Расіяй і Украінай?

– Пра прызму падзелаў “свой — чужы” чалавек будзе адкрыты толькі на свайго. Сёння, аналізуючы праекты міру, на жаль, можна канстатаваць, што мы не навучыліся будаваць мір. Працяглыя эфекты міру не наступаюць, гэта замарозка. Неабходны той, хто прапануе “візію”.

Сёння час крызісу лідараў (пар. Ер 14, 18). Аднак такім суб’ектам з візіяй мог бы быць чалавек, які выступае ў тэрапеўтычнай пазіцыі, працуючы над унутранай трывожнасцю чалавека. Такі прарок верыць і бачыць у людзях унутранае святло, ведучы індывіда як бы “з нутра”. У нашым рэгіёне “педагогіка”, на жаль, разрывала сувязь з сабою, ведучы як бы “па-брыгадзірску”: заўсёды быў хтосьці іншы, хто ведаў лепш, як нам жыць, а мала хто вучыў слухаць сэрца і сумленне больш, чым людзей (пар. Дзеі 4, 19; Пс 1, 1-2). У большасці псіхалагічны стан нагадвае ўнутраны сямейны развод, ды яшчэ і з ранай кантролю. Такую сістэму знешняга кантролю глыбока прапісаў філосаф Мішэль Фуко. І сёння мала ёсць праектаў, філасофскіх візій свету, якія б перамаглі такую сістэму кантролю на ўсіх узроўнях. Гэты канструкт кантролю як вірус: ён можа заражаць нават рэлігійныя супольнасці. Знешне мы можам перадагаварыцца і змяніць адказных брыгадзіраў. Пытанне вырашыцца толькі ў суб’ектным росце чалавека “з нутра”. Тэафан якраз і займаўся “нутром”: пастараўся максімальна дакладна апісаць унутраныя станы і схільнасці сэрца. А ведаючы свой унутраны “мікракосмас” (св. Максім Вызнаўца) або сваю ўнутраную кухню, будзеш асвячаць і цені іншых: “Бо калі хто не ўмее кіраваць уласным домам, як жа зможа клапаціцца аб Касцёле Божым?” (Цім 3, 5).

– Калі Вы гэта гаворыце, мне адразу прыгадваюцца выказванні Папы Францішка, якія выклікалі шмат абурэння ў медыях. Напрыклад, яго зварот да расійскай моладзі, калі ён заклікаў іх “не забываць сваю спадчыну” і заставацца “нашчадкамі вялікай матухны-Расіі”. Гэта была тэрапія?

– Напэўна, такое пытанне варта задаваць папскаму прэс-сакратару. Я магу сказаць толькі павярхоўна, што Папа апелюе да нейкіх аўтарытэтаў ці праектаў з катэгорыі “свае”. Вядома, што тут не было б сэнсу апеляваць да “нейтральных” аўтарытэтаў з Аргенціны, Лацінскай Амерыкі ці Італіі – гэта не працуе. Калі ты выступаеш у тэрапеўтычнай пазіцыі, ты апелюеш да ўнутраных праектаў, нават калі яны не самыя ўдалыя, то бок, да меншай шкоды. З іншага боку, гэта апеляцыя да “свайго” для другога боку будзе апеляцыяй да аўтарытэту ворага. Таму з псіхалагічнага пункту гледжання гэта ўсё вельмі складана.

На ўзроўні гісторыкаў і экспертаў СМІ гэта, відавочна, рызыкоўна. Аднак, на маю думку, Папа рызыкнуў выступіць у тэрапеўтычнай ролі. Гэта зразумела. Ці было варта выступаць у такой форме? Я не ведаю, часам лепш рызыкаваць, чым не рызыкаваць.

На маю думку, мы як Касцёл яшчэ вучымся працаваць у такой ролі. Напрыклад, як можна спавядаць кагосьці публічна, каб не нашкодзіць асамблеі? Уявіце сабе, калі б споведзі былі публічныя, які б складаны гэта быў вопыт для тых, хто гэта ўсё слухае! Хутка слухачам стала б дрэнна.

– Скажыце, якім галоўным рэчам у плане расійскай філасофіі Вы навучыліся ад Вашага мадэратара кс. Стэфана Капрыё? Гэта паважаны ў Італіі эксперт па пытаннях, звязаных з Расіяй, ён трынаццаць гадоў там працаваў.

– Гісторыя была такая. Я быў студэнтам трэцяга курса дактарантуры Грыгарыянскага ўніверсітэта і рыхтаваўся да абароны. І адзін з адказных за мяне прафесараў пасля чарговага прачытання дысертацыі парэкамендаваў пашукаць больш кампетэнтнага мадэратара з Папскага Усходняга Інстытута, каб кіраваць даследаваннем на “ўзроўні”. Для студэнта такі паварот – моцнае выпрабаванне, але айцец Капрыё з радасцю ўзяўся за гэту працу і амаль цалкам прыняў тэкст дысертацыі. Таму, на жаль, я амаль ніколі не прысутнічаў на яго лекцыях, бо ён з іншага Інстытута. Ён выкладае там украінскую і расійскую гісторыю і філасофію.

Мы з а. Стэфана разбіралі розныя тэорыі: саборнасці, сутворчасці (Мікалая Бярдзяева), тэорыю сімфоніі і ўзрастання асобы (Льва Карсавіна), падобную да тэорыі інтэгральнай асабовасці ў некаторых украінскіх псіхалагічных школах. Таксама тэорыю сяброўства і рэўнасці ў Фларэнскага і інш. Акрамя таго, розныя псіхасацыяльныя, тэалагічныя і філасофскія канцэпцыі (ад Платона да Макса Шэлера). Цяжкім заданнем было пабудаваць масты паміж такімі рознымі сімвалічнымі сістэмамі, тым больш, што ў кожнай галіны навукі свая метадалогія. Нездарма 90% людскіх звычайных размоў – гэта спроба зразумець тэрміналогію і бачанне адно аднаго. Таму “навядзенне мастоў“ – гэта адна з найважнейшых мэтаў даследавання, а ад мадэратара вучышся не “паблытаць берагі”. Такі навык застаецца і пасля вучобы. Адназначна, што кампетэнцыя аналітыкі, крытэрыі суджэння і пабудова выніковай візіі важнейшыя за саму абарону.

– Ці можаце яшчэ штосьці дадаць пра супрацу з кс. Стэфана Капрыё? Ваш вопыт і досвед з супрацы з ім. Ці прыгадваў ён што-небудзь пра Беларусь, пра яго супрацу з арцыбіскупам Кандрусевічам?

– Айцец Стэфана – святар візантыйскага абраду. Акрамя працы ў Італіі, з 1982 г. ён рэгулярна наведваў Расію, быў добра знаёмы з айцом Аляксандрам Менем. Пасля працаваў капеланам у пасольстве Італіі ў Маскве, а з прыходам арцыбіскупа Тадэвуша Кандрусевіча прыклаў намаганні для заснавання Інстытута св. Тамаша Аквінскага ў Маскве, дзе і выкладаў патралогію і дагматыку.

Цікава, што ў 1993 г. айцец Стэфана заснаваў каталіцкую парафію ва Уладзіміры, дзе знаходзілася катэдра біскупа Тэафана. Заўважым, што ў гэтым горадзе адчуў сваё пакліканне кангалезскі студэнт Карэнціну Банавентурэ Н’тонтасу, які пры суправаджэнні айца Стэфана скончыў семінарыю, прыняў пасвячэнне з рук арцыбіскупа Тадэвуша, а цяпер з’яўляцца добра адукаваным біблістам. Раю пачытаць інтэрв’ю пра яго пакліканне.

Ведаю, што арцыбіскуп Тадэвуш і айцец Стэфана і надалей падтрымліваюць добры кантакт. А што датычыцца Беларусі, было б добрай ідэяй папрасіць у айца Капрыё асабістае інтэрв’ю для Вашага выдання.

Гутарыў Арцём Ткачук

 для друку