“Няма сэнсу рэзаць”. Сацыёлаг пра лёс польскай мовы ў Касцёле ў Беларусі

Польская мова канфрантуе з беларускай ці проста займае належнае ёй месца? Якія рэформы з ёй адбыліся на захадзе і ўсходзе краіны? Ці мае яна будучыню ў нашым Касцёле? Гэтыя і іншыя пытанні абмяркоўваем з даследчыкам Беларусі, кандыдатам сацыялагічных навук спадаром Аляксеем Ластоўскім.

– Адным з галоўных пастанаўленняў ІІ Ватыканскага сабору (1962 – 1965) стала ўвядзенне нацыянальных ці мясцовых моваў у Касцёле. Як гэты працэс адбываўся на тэрыторыі Беларусі?

– Трэба зразумець, што ў той час Каталіцкі Касцёл у Беларусі знаходзіўся ва ўмовах савецкага панавання. Большасць святыняў была зачыненая, а святары, якія служылі пераважна ў заходняй частцы краіны, былі з Польшчы. Таму рашэнне ІІ ВС было скарыстана ў першую чаргу як пераход да польскай мовы. Наколькі вядома, у той час толькі адзін ксёндз спрабаваў перайсці на беларускую мову – а. Уладзіслаў Чарняўскі з Вішнева. Вядома, што гэта выклікала абурэнне з боку як святароў, так і вернікаў, каторыя пісалі на яго скаргі. З іншага боку, а. Чарняўскі карыстаўся высокім маральным аўтарытэтам. У Ватыкане нават узнікла ініцыятыва прызначыць яго біскупам, але гэта выклікала супраціў з боку савецкіх уладаў. Мы бачым, што ўжо тады Святы Пасад думаў пра развіццё і перспектывы на будучыню. Калі будаваць Касцёл у Беларусі, то гэта не павінен быць польскі Касцёл.

– Як адбывалася беларусізацыя Касцёла ў Беларусі ў 90-ыя? Як выбудоўвалася актуальная пазіцыя? Вядома, напрыклад, што кардынал Казімір Свёнтэк не адразу быў прыхільнікам беларушчыны.

– Кардынал Свёнтэк і арцыбіскуп Кандрусевіч – гэта людзі традыцыйнай школы. Яны выраслі ў польскай культуры, польская мова ў іх час была галоўнай у Касцёле, і важна разумець гэты гістарычны аспект. Аднак у прынцыпе абодва здолелі пераўзысці сваё выхаванне, звычку мыслення і адаптавацца да тых задач, якія паставіў перад імі Касцёл.

У 90-ыя мы мелі дачыненне з фармаваннем незалежнай краіны. І паўстала пытанне, якім будзе месца Касцёла ў гэтай краіне. Мне падаецца, было прынята слушнае і вельмі важнае стратэгічнае рашэнне пра тое, што Каталіцкі Касцёл звязвае сябе з беларускім народам. Важнай стала падтрымка нацыянальнай ідэнтычнасці. Каталіцкі вернік стаў актыўным чалавекам, убудаваным у грамадскае жыццё.

Стратэгічная лінія на арыентацыю на беларускую пазіцыю паступова пачала рэалізоўвацца праз падрыхтоўку якасных перакладаў Бібліі і Літургіі, якія б адпавядалі крытэрыям Касцёла. Падобныя спробы існавалі і ў міжваенныя часы, але тэксты патрабавалі адаптацыі, таму былі створаныя адмысловыя камісіі па перакладах.

Другі важны фактар – стаўка на пераход на мясцовыя кадры. Калі мы маем беларускі Касцёл, то варта мець беларускіх ксяндзоў, якія тут выраслі, разумеюць мясцовы люд, яго патрэбы. У гэтым пытанні таксама адчуваўся істотны ціск з боку дзяржавы, якая не хацела мець ксяндзоў з Польшчы, але гэта другасная прычына.

– Наколькі згаданы транзітны перыяд быў розным для ўсходу і захаду Беларусі?

– Калі кажам пра агульную стратэгію, яна заўжды рэалізуецца ў канкрэтных культурных умовах. Сітуацыя ў Беларусі не была ўніфікаваная, таму прымяненне стратэгіі значна адрознівалася на ўсходзе і захадзе.

На Міншчыне Касцёл стаў апірышчам для людзей, якія хацелі захоўваць беларускую мову, бо перамены ў краіне адбываліся ва ўмовах русіфікацыі. Дзякуючы беларушчыне Касцёл у Мінску змог падступіцца да сэрцаў моладзі, выкарыстоўваючы мову, якая прамаўляла да іх свядомасці. У яго атрымалася наладзіць інтэнсіўную працу з маладымі людзьмі, паказваючы, што вера – гэта актуальна, і што Касцёл можа стаць важнай інстытуцыяй у іх жыцці.

Віцебшчына і Гомельшчына – моцна русіфікаваныя рэгіёны, і там Касцёл выступіў прытулкам, які адкрыў партал у іншы сусвет, не толькі рэлігійны. Ён дазволіў вернікам трапіць у іншае сацыяльнае атачэнне, збудаванае з каштоўнасцямі, арыентаванымі на еўрапейскую культуру.

На Магілёўшчыне, дзе быў вельмі моцны расійскі ўплыў, паспрабавалі ўвесці св. Імшы на рускай мове, але эксперымент праваліўся. Людзі не сталі хадзіць на гэтыя службы, і падобных ініцыятыў больш не паўставала. У цэнтральнай і ўсходняй частках Беларусі галоўнай стала беларуская мова, польская адышла на другое месца.

Зусім іншая сітуацыя панавала ў Гродзенскай дыяцэзіі. Касцёл быў вымушаны застацца на больш традыцыяналісцкай пазіцыі, дзе перамог вектар арыентацыі на існуючыя нацыянальныя культурныя супольнасці, дзе трывае этнакультурны стэрэатып “католік – гэта паляк”. І для захавання свядомасці палякаў, якія існуюць зусім не ў польскамоўным атачэнні і амаль не ўжываюць у сваім жыцці польскую мову, стала прынцыпова важным захаваць польскую мову ў Касцёле. Калі б там польская мова была заменена на беларускую, то праз пару генерацый палякі б сталі беларусамі – гэта натуральны працэс асіміляцыі. Таму, паспрабаваўшы пашырыць беларускую мову і сустрэўшы шматлікія канфлікты, Касцёл вырашыў знайсці кампрамісную мадэль, якая б улічвала і пажаданні мясцовага насельніцтва.

У выніку ў Касцёле на Гродзеншчыне прыярытэт застаўся ў польскай мовы з паступовым увядзеннем беларускай.

– Якім Вы бачыце вырашэнне моўнага пытання на захадзе Беларусі? З аднаго боку ўсё больш вернікаў хоча чуць беларускую мову падчас св. Імшаў, з іншага – палякі баяцца страціць польскую як сакральную мову і частку сваёй ідэнтычнасці.

– Пытанне ў тым, ці павінен Касцёл задаваць правілы, ці сыходзіць з таго, што хочуць парафіяне. Касцёл – гэта ў першую чаргу вернікі, і важна мець на ўвазе іх каштоўнасці. Відавочна, што ў цэнтральнай і ўсходняй частках Беларусі быў знойдзены варыянт, які ўсіх задавальняе. Але на Гарадзеншчыне даводзіцца падтрымліваць крохкі баланс паміж польскай і беларускай мовамі. На маю думку, няма сэнсу там нешта рабіць, рэзаць. Так ці інакш беларуская мова будзе пашырацца ў дыяцэзіі – гэта натуральны працэс.

Нічога не трэба навязваць рэпрэсіўнымі рашэннямі, якія прымаюцца ўверсе.

Варта ўважліва сачыць за тым, што хочуць людзі, але пры гэтым думаць на перспектыву.

– Св. Імшы па-польску не абмяжоўваецца толькі Заходняй Беларуссю. Імшы па-польску ёсць і ў Літве, і гэта натуральна там. Чаму?

– Сучасныя дзяржаўныя межы праходзяць праз традыцыйныя супольнасці, якія складваліся стагоддзямі на гэтых землях. Мяжа паміж Беларуссю і Літвою ўзнікла адносна нядаўна. Палякі Віленшчыны – гэта адзін рэгіён, які размаўляў на адной і той жа мове. Яны маюць тыя ж самыя праблемы, што і палякі ў Беларусі. Для гэтых людзей важна захоўваць сваю мову, традыцыі, культуру. Ім куды складаней інтэгравацца ў літоўскую ідэнтычнасць, бо асноўны тут моўны падзел. Ты літовец, калі размаўляеш па-літоўску. Інакш быць не можа. Пераход на літоўскую мову тых жа службаў азначае, што палякі адразу становяцца літоўцамі. Таму для мясцовых палякаў захаванне іх мовы становіцца пытаннем захавання сябе.

Разам з тым у Беларусі больш грамадзянская мадэль ідэнтычнасці: ты беларус, таму што жывеш тут, і пры гэтым табе прасцей захоўваць розныя моўныя і культурныя мадэлі.

– Чаму геаграфічна пераходны рэгіён Заходняй Беларусі не перацякае ў беларускія службы на ўсходзе Польшчы? Там Касцёл выключна польскі, але ёсць шмат беларусаў.

– Беларускую свядомасць на Падляшшы будуюць тыя, хто захоўвае вернасць Праваслаўнай Царкве. Беларусы-католікі там імкліва становяцца палякамі. Таму для мясцовай грамады прынцыпова важна захаванне праваслаўнай культуры. Памятаю гісторыю, як я ўдзельнічаў у канферэнцыі ў Беластоку – рабіў даклад пра беларускіх палякаў. Да мяне падышоў сенатар Ян Чыквін, які прадстаўляў інтарэсы беластоцкіх беларусаў. Пачаў са мной зацікаўлена размаўляць, запрашаць на службы ў царкву. Я сказаў, што католік. Ён на мяне паглядзеў здзіўлена, развярнуўся і пайшоў…

– Якія асноўныя змены за апошнія трыццаць гадоў адбыліся з польскай мовай у беларускім Касцёле?

– Галоўная тэндэнцыя – разбурэнне стэрэатыпу, які быў трывалы стагоддзямі, што католік – гэта паляк. Касцёл замацоўвае мадэль, што і беларус можа быць католікам. Асабліва ў апошнія часы Касцёл ці не адзіная інстытуцыя, якая захоўвае беларускую свядомасць. Адбыўся пераход ад арыентацыі “мы захоўваем польскасць” да арыентацыі “мы адкрытыя на будучыню”. Беларусь змяняецца, расце. І Касцёл у адказ не імкнецца захоўваць этнакультурныя стэрэатыпы,  якія проста адамруць з часам.

– На Вашую думку, якія перспектывы чакаюць польскую мову ў Касцёле ў Беларусі?

– Пытанне складанае, бо не ўсё залежыць ад толькі інтэнцый Касцёла ці ад логікі развіцця ідэнтычнасцяў. Ёсць яшчэ фактар дзяржаўных уладаў, якія імкнуцца максімальна выціснуць польскую мову з Касцёла. Наколькі гэта можа быць рэалізавана палітычнымі крокамі, сказаць складана. Калі мы гэты фактар пакінем збоку, то можна было б знайсці мадэль суіснавання польскай і беларускай моваў, якая дапамагала б захоўваць і культурную адметнасць мясцовых палякаў, і не стварала б з іх адчужанай культурнай групы.

Я не бачу іншай мадэлі развіцця і суіснавання Памежжа апрача той, калі розныя культуры вядуць дыялог, узбагачаючы адна адну.

Пры абранні ў Касцёле беларускай мовы як галоўнай, што ўжо зроблена, польскую я бачу важнай і як для гістарычнай традыцыі, і важнай для захавання этнакультурнай разнастайнасці. Цалкам адмаўляцца ад польскай мовы нам не варта, і з павагай ды разуменнем трэба ставіцца да тых людзей, якія хочуць маліцца па-польску.

Кс. Юрый Бяганскі, кусташ санктуарыя Маці Божай Каралевы нашых сем’яў у Тракелях:

На тэрыторыі, дзе я служу, пражывае збольшага старэйшае пакаленне, якое ў Касцёле здаўна карыстаецца польскай мовай. Нядаўна мы сабраліся з парафіянамі пачысціць мясцовыя могілкі з ХІХ ст. Там усе помнікі падпісаныя па-польску, гэта частка гісторыі заходніх зямель. Адпаведна, большасць службаў у парафіі адбываецца па-польску. Я разумею, што ёсць людзі, якія гэтую мову разумеюць менш, і таму адаптую яе ўжыванне пад абставіны. Напрыклад, калі праводзім набажэнства Крыжовага шляху для дзяцей, то робім гэта па-беларуску. Мова ў Касцёле перш за ўсё з’яўляецца для мяне інструментам евангелізацыі, а не спосабам вырашэння палітычных пытанняў. Я не думаю, што ўсе адразу пабягуць у Касцёл, калі св. Імшы будуць цэлебраваць выключна на беларускай мове. Таксама не думаю, што людзі перастануць удзельнічаць у службах, калі яны будуць адбывацца па-польску.

Кс. Анджэй Бульчак, у мінулым служыў на Віцебшчыне. Цяпер з’яўляецца душпастырам супольнасці беларусаў у Гданьску (Польшча):

Калі я прыехаў у Беларусь, то збольшага ведаў рускую мову. Напэўна, гэта дапамагло мне лягчэй засвоіць мясцовую мову. Маё служэнне праходзіла ў беларускамоўных парафіях, таму вывучэнне мовы стала для мяне першасным заданнем. Для мяне было важна вывучыць яе, каб больш зразумела прамаўляць да парафіянаў. Пасля я раскрыў для сябе прыгажосць беларускай мовы. І сёння, ізноў служачы ў Польшчы, я актыўна ёй карыстаюся, дапамагаючы беларусам, якія жывуць за мяжой. Для іх таксама важна, каб яны маглі яднацца ў эміграцыі, молячыся і размаўляючы на роднай мове.

Ангеліна Марцішэўская

 для друку