Навошта Бог даў чалавеку цела?

“Чаму Адаму даў Бог цела? (Целу трэба есці, спакуса ад змея, першародны грэх на ўсіх, такія цяжкія цярпенні за грахі ўсіх людзей, адкупленне, вялікая Любоў, будучае ўваскрашэнне цела). Дзеля чаго першаму чалавеку было дадзена цела?”

Моніка

– Дарагая Моніка! Пытанне Вашае датычыць разумення “цела” ў біблійнай канцэпцыі, а таму разгледзім, які падыход да гэтага паняцця прадстаўляе Святое Пісанне. Распачнём з ключавога слова для абазначэння цела ў Новым Запавеце. Гэта грэц. sōma (σωμα).

Сэнс слова “цела” ў Старым Запавеце

Але каб зразумець багатую палітру семантыкі гэтага азначэння, варта заглянуць у пачатак Бібліі. Стары Запавет кажа пра чалавека ў тэрмінах “цела” і “душа”. У ім некалькі разоў выкарыстоўваецца тэрмін gĕwiyyâ (“цела”), калі маецца на ўвазе цела анёла (бесцялесная істота!), дзе наша разуменне “цела” было б недастатковым (напр., Эзх 1,11.23; Дан 10,6); таксама гэты тэрмін абазначае “раба” ў сэнсе “чалавечай сілы” (напр., Быц 47,18; Нм 9,37); абазначае таксама “людскі труп” (Суд 14,8.9; 1 Сам 31,10.12; Нвм 3,3; Пс 110,6).

Увогуле Стары Запавет праяўляе мала цікавасці да адрознення “цела” як адной з “частак” (побач з душой) чалавека. Першы Запавет кажа пра чалавечае “цела” (у адрозненне ад чалавека ў цэлым) толькі тады, калі апісвае яго як працаўніка ў распараджэнні свайго гаспадара або як проста мёртвую субстанцыю, якую трэба пахаваць. Што такое чалавек, паводле першай часткі Бібліі, можна зразумець толькі цэласна. Чалавек не мае душы і цела, але адначасова з’яўляецца і душой, і целам, поўным жыцця і патэнцыйнай дзейнасці. Але разам з тым яму пагражаюць хвароба, прамінальнасць і смерць. Душа без цела падобная да прывіду без сапраўднага існавання, тады як цела без душы – гэта ўсяго толькі труп (ці, максімум, рабочая сіла раба). Такім чынам, смерць не разумеецца ні як аддзяленне боскай душы ад смяротнага цела, ні як канчатковае спаўненне чалавека, ні як натуральная біялагічная мэта жыцця. Ворагам чалавека застаецца смерць, мацнейшым за якую з’яўляецца толькі сам Бог: “Цела маё і сэрца маё аслабне, але Бог – скала майго сэрца і мая доля навекі” (Пс 73,26). У арамейскай мове, мове Езуса, слова gĕšēm (“цела”) выступае ў прарока Данііла ў значэнні “труп” (4,30; 7,11) і ў сэнсе чалавека, які падвяргаецца ўздзеянню агню або вады (3,27–28; 5,21).

Сэнс слова “цела” ў старажытнагрэцкім свеце

Зусім адрозным будзе ўспрыманне цела ў грэцкім (эліністычным) свеце. У Гамера sōma, “цела”, – перш за ўсё “труп”, гэта значыць, нешта адрознае ад таго, хто гаворыць, аб’ект, які можна бачыць і які знаходзіцца па-за назіральнікам. Таксама гэтае слова абазначае жывое цела чалавека або жывёлы, а таксама фізічнае (напрыклад, нябеснае) цела. Названы тэрмін таксама можа азначаць адзінства, напрыклад, ekklēsia (“сход”), той самы тэрмін, які абазначае “касцёл” у Новым Запавеце. Дзве краіны, якія аб’ядналіся пасля вайны, цяпер “адно цела” (так у Плутарха). Усе часткі сусвету ўтвараюць такое адзінства, таму можна казаць пра космас як пра (боскае) цела.

Першапачатковае выкарыстанне sōma ў значэнні “труп” ілюструе адну лінію развіцця, у якой цела разглядаецца проста як мёртвая матэрыя (як труп або, напр., зорка), як свайго кшталту аб’ект, каторы знаходзіцца ў распараджэнні яго ўладальніка (напр., раб). Гэта прывяло да погляду Платона на цела як на “грабніцу” (sōma-sēma), “турму” або “вустрычную ракавіну”. Такім чынам, смерць у эліністычным свеце з яго канцэпцыяй цела – гэта вызваленне душы. Арыстоцелем дадзенае паняцце ўспрымалася інакш: душа фармуе з матэрыі цела твор мастацтва – жывога чалавека. Стоікі бачылі ў “целе” абазначэнне адзінства, праз што было адноўлена старое ўяўленне пра чалавечае цела як пра малы свет (мікракосмас), паралельны і звязаны з вялікім целам (макракосмасам) – сусветам. Душа, паводле іх, належыць да цела і з’яўляецца яго часткай як сіла жыцця ў ім. Чалавек, што з’яўляецца часткай сусвету, мае той самы жыццёвы дух, які пранізвае ўвесь свет, але ў сваёй найбольш сканцэнтраванай форме знаходзіцца ў чалавечым розуме. І наадварот, сусвет – гэта цела, якім кіруе Зеўс, найвышэйшы бог (ці проста неба або боскі розум).

Сэнс слова “цела” ў Новым Запавеце

У Новым Запавеце па-ранейшаму дамінуе старазапаветны цэласны погляд на чалавека, хоць цяпер выкарыстоўваецца грэцкае слова sōma, якое нясе ў сабе ўжо адценне эліністычнага разумення гэтага паняцця. Такім чынам, “цела” азначае ўсяго чалавека, які можа ўваскрэснуць пасля смерці (Мц 27,52; Дз 9,40; Ян 2,21; Рым 8,11; 1 Кар 6,14). “Душа” – гэта яго жыццёвая сіла, каторая пастаянна абнаўляецца праз спецыяльную ежу і пітво – Эўхарыстыю (Мц 6,25). У Евангеллі паводле св. Мацвея (10,28) гаворыцца пра тых, хто здольны забіць цела, але не душу, хоць чалавек пасля смерці застаецца душой і целам. Гэта становіцца больш зразумелым, калі мы разглядаем канцэпцыю св. Паўла пра “духоўнае цела” ў адрозненні ад “псіхічнага” (зямнога) цела. Гэта цела ўваскрэсне, але яно будзе зменена і не застанецца “целам і крывёю” (1 Кар 15,50-51; Флп 3,21). У 2 Кар 5,8 Апостал Павел нават гаворыць аб жаданні “выйсці з цела” і аб разбурэнні “зямнога намёта” (5,1). Так ён выражае чаканне новага “адзення”, якім будзе “жыццё, што паглыне смяротнае”. Больш за ўсё здзіўляе 2 Кар 12,3, дзе Павел у саркастычнай манеры апавядае пра надзвычайны досвед узяцця яго ў рай і бачання невыказных рэчаў. Больш за тое, яго нават не цікавіць цуд як такі. Яго мала хвалюе, узышоў ён на неба “ў целе” ці не. Для яго мае значэнне толькі тое, што ён там быў (ці гэта магло быць нешта накшталт падарожжа душы, якая пакінула цела, – для яго няважна).

Паколькі ў Старым Запавеце няма слова “цела” (за выключэннем азначэння “трупа” або “раба”), не дзіўна, што гэты тэрмін рэдка сустракаецца ў вучэннях Езуса. Тым не менш, ёсць пэўны акцэнт на жыццё ў яго цялеснай форме; напрыклад, аздараўленне Езуса аднаўляе “цела” хворага (Мк 5,29), а паслухмянасць вучняў датычыць іх целаў, г.зн., што яны не павінны здзяйсняць чужалоства (Мц 5,29), а таксама цела не павінна станавіцца прычынай трывогі (6,25) або страху (10,28). Заўважым, што ў пасланнях св. Паўла прысутнічае “цялеснасць”: прынесці сваё цела ў ахвяру жывую (але не ў мучаніцтве, як у 1 Кар 13,3) – гэта духоўнае пакланенне (Рым 12,1). Нават сам Павел павінен “утаймаваць” сваё цела ў служэнні свайму Пану (1 Кар 9,27). Цела, а не душа, з’яўляецца святыняй Духа Святога (1 Кар 6,19-20). У целе апостала, г.зн., у яго “смяротнай плоці”, праяўляецца смерць і жыццё Езуса, як, напрыклад, у слядах шматлікіх бічоў (2 Кар 4,10-11; 11,24-25; Га 6,17). На апошнім судзе кожны павінен несці адказнасць за тое, што зрабіў “у целе” (2 Кар 5,10). Такім чынам, “цела” – гэта нашмат больш, чым проста фізічны інструмент (як, напрыклад, страўнік). Яно заўсёды належыць або Хрысту, або іншым сілам (напрыклад, граху і смерці, або распусце; Рым 6,6; 7,24; 1 Кар 6,13.15). У гэтым целе Божая ласка перамяняе жыццё чалавека ў новае. Паколькі вернікі былі “дарагой цаной набыты” (Божай ласкай), менавіта таму ў іх целах Бог будзе праслаўлены (1 Кар 6,20). Такім чынам, усе, хто быў ахрышчаны ў смерць Езуса Хрыста, не могуць больш дазваляць граху панаваць у іх смяротных целах (Рым 6,3.12).

Цела Хрыста і Касцёл

“Цела” таксама належыць разглядаць у перспектыве Вячэры Пана. Словы ўстанаўлення падчас Апошняй Вячэры Езуса перадаюцца ў асноўным у двух розных версіях. Павел піша да Карынцянаў (каля 50 г. н.э.): “Я атрымаў ад Пана тое, што і вам перадаў, што (…) Ён узяў хлеб (…) і сказаў: “Гэта цела Маё за вас…” (1 Кар 11,23-25). У Евангеллі паводле св. Марка (14,22-24) гэтыя словы ўстанаўлення перададзены па-іншаму: “Вазьміце, гэта Цела Маё” і “Гэта Кроў Мая Новага Запавету, якая за многіх праліваецца” (напісана каля 70 г. н.э.). Паколькі арамейскае слова, якое азначае “цела” (gûpā), можа абазначаць “я” чалавека, Езус (Які размаўляў па-арамейску), магчыма, меў на ўвазе, што Ён сам будзе прысутнічаць са сваімі вучнямі, калі яны будуць есці хлеб. Значэнне Маркавай формулы надавала б большы акцэнт гатоўнасці Езуса аддаць сваё жыццё. Такім чынам, Вячэра Пана ўзнаўляе Новы Запавет у цяперашняй камуніі ўдзельнікаў з Богам і іншымі вучнямі. Гэтая камунія грунтуецца на мінулай ахвяры Езуса і з’яўляецца прадвеснікам будучага эсхаталагічнага спаўнення ў Валадарстве Божым пры прыйсці Хрыста (1 Кар 11,26; Мк 14,25; Мц 26,29; з асаблівым акцэнтам на Лк 22,15-18).

Эўхарыстыя Цела і Крыві Пана ў выніку ўказвае на патройную арыентацыю Езусавай прысутнасці ў супольнасці вучняў – на мінулае, сучаснасць і будучыню.

Калі, згодна з эўхарыстычнай традыцыяй, Езус казаў пра “Маё Цела”, Ён гаварыў пра сваю будучую прысутнасць са сваімі вучнямі як пра прысутнасць “для вас”. Такім чынам, “цела” выкарыстоўваецца не столькі як абазначэнне асобнага чалавека самога па сабе, колькі паказвае на чыёсьці існаванне, жыццё і дзеянне ў адносінах з іншымі. Любое цела ў пэўным сэнсе абмежавана формай і контурам (напрыклад, цела чалавека – скурай). У іншым сэнсе гэта сродак кантакту і зносін (напрыклад, бачыць вачыма, чуць вушамі, дакранацца рукамі, хадзіць нагамі). Менавіта ў гэтым апошнім сэнсе Езус выкарыстоўвае дадзены тэрмін у Апошняй Вячэры. Такім чынам, “цела Хрыстова” – гэта перш за ўсё сам Хрыстос, укрыжаваны дзеля сваіх вучняў (Рым 7,4; Клс 1,22). У Вячэры Пана “ўдзел” (або “камунія з”) целам Хрыста адбываецца такім чынам, што яно ператварае “многіх” у “адно цела”, паколькі ўсе прымаюць адзін і той жа хлеб. “У Хрысце” ўсе становяцца “адным целам” (Рым 12,5). Хрысціяне не проста аб’ядноўваюцца агульнай верай (напрыклад, у тое, што Езус аддае сваё цела за іх). Наадварот, яны становяцца “целам Хрыста” (1 Кар 12,27), таму што “ахрышчаныя ў адно цела”. Гэта “адно цела” з’яўляецца целам Хрыста, як ілюструе папярэдні верш: “Як цела адно і мае шмат членаў …, так і Хрыстос”. У хросце вернікі фактычна ўваходзяць у самога Хрыста.

Падсумоўваючы, можна сказаць, што праз грэцкую мову хрысціянства атрымала слова sōma, “цела”, але таксама менавіта ўплыў гэтай мовы найбольш відавочны ў біблійным разуменні людскога цела. Фон Старога Запавету і асабліва жыццё і вучэнне Езуса далі Новаму Запавету разуменне цела як сродка камунікацыі і ўзаемадапамогі і любові паміж чальцамі Цела Хрыста (і нават за яго межамі для нявернікаў). Кульмінацыяй “пазітыўнага” разумення “цела” з’яўляецца ўцелаўленне Божага Сына, Які ў сваім целе стаў ахвярай на крыжы дзеля ўсіх людзей. Божы дух не проста дае жыццёвую сілу стварэнням, гэты дух праявіўся ў служэнні Езуса і дадзены Яго вучням у Пяцідзясятніцу, каб яны ўтваралі Цела Хрыста. Такім чынам, містычнае “Цела Хрыста” – гэта адзінства ўсіх асобаў, якія дазваляюць Езусу дапамагаць, любіць і напаўняць сябе. Кожная Вячэра Пана нагадвае Касцёлу, што толькі ў гэтым Целе яго вернікі знойдуць сапраўднае жыццё назаўжды. Дзякуючы абяцанню на Апошняй Вячэры Цела і Кроў Езуса, прынесеныя ў ахвяру, зноў становяцца прысутнымі і рэальнымі для ўдзельнікаў кожнай Вячэры Пана, надаючы ім якасць адзінага народа Божага і, у той жа час, абавязваючы іх зноў і зноў рэалістычна жыць гэтай еднасцю “габрэя і грэка, свабоднага чалавека і раба, мужчыны і жанчыны”, быць і станавіцца “Целам Хрыста”, пакуль Ён не прыйдзе.

Бібліяграфія

1. R.E. Schweizer, “Body”, у: D.N. Freedman, The Anchor Yale Bible Dictionary, Vol. I, New York, NY 1996, 759-757.
2. C.A. Labrecque, “Morphological Freedom and the Rebellion against Human Bodiliness: Notes from the Roman Catholic Tradition,” у: Religion and Transhumanism: The Unknown Future of Human Enhancement, рэд. C. Mercer and T.J. Trothen, Santa Barbara, CA 2015.
3. C.A. Labrecque, “The Glorified Body: Corporealities in the Catholic Tradition,” у: Religions 8 (9), 2017, c. 166.

Кс. Валерый Марціноўскі, доктар тэалогіі

 для друку