Біблейскі заапарк: бусел

Гэтыя выдатныя птушкі з самых старажытных часоў лічыліся знакамі сямейнай вернасці, а таксама любові да сваіх бацькоў. З часоў Старажытнага Рыма існавала нават такое паняцце, як “закон бусла” – абавязак клапаціцца аб сваіх састарэлых бацьках. У сярэднявечных бестыярыях можна прачытаць пра тое, што маладыя буслы спецыяльна выскубаюць пёры, каб падзяліцца імі са сваімі пажылымі бацькамі. Лічылася, што пажылыя буслы лысеюць.

Зрэшты, у больш позні час арнітолагі высветлілі, што ўсё гэта – толькі легенды, якія не маюць дачынення да рэчаіснасці. Былі нават здагадкі, якія, дарэчы сказаць, праіснавалі даволі доўга, што буслы, збіраючыся перад адлётам на свайго роду савет дзе-небудзь на аддаленым полі або на балоце, выганялі ці нават забівалі пажылых або хваравітых птушак, якія маглі б запаволіць рух зграі. Толькі зусім нядаўна арнітолагі звярнулі ўвагу, што зграю буслоў вядзе не самая моцная, як думалі раней, а самая старая птушка. Важак добра ведае дарогу і задае тэмп. Былі праведзеныя эксперыменты, калі маладых, але ўжо правёўшых некалькі пералётаў, буслоў, затрымлівалі з вылетам, і потым яны вымушаныя былі даганяць сваю зграю. Аказалася, што накіроўваючыся ў Егіпет, Сірыю або Палестыну, буслы маглі ўспомніць шлях толькі да Грэцыі. Тут яны асядалі на зіму і да вясны чакалі сваіх суродзічаў, якія накіроўваліся назад на поўнач.

Маладыя буслы, на самай справе, даволі агрэсіўныя хлопцы. Як гэта здараецца ў большасці птушак, яны папросту могуць выгнаць сваіх бацькоў з наседжанага і дагледжанага гнязда. Асабліва, калі бусел-бацька ўжо састарэў і яму складана абараніць звыклае месца пражывання. Так што павага і любоў буслоў да старэйшых апынуліся ўсяго толькі легендай, хоць і вельмі папулярнай ў складальнікаў бестыярыяў.

Дарэчы, і манагамія буслоў апынулася не зусім праўдай. Справа ў тым, што бусліхі цалкам сабе могуць пакінуць ненадоўга гняздо, каб сустрэцца з іншым буслам ў адсутнасць мужа, які адправіўся за чарговымі жабамі для птушанят. Пра гэта можна прачытаць, напрыклад, у вядомага біёлага Альфрэда Брэма. Мабыць, і ў буслоў існуюць свае халасцякі-сэрцаеды, здольныя збіць прыстойную кумачку са шляху праўдзівага. А на працягу многіх стагоддзяў у хрысціянскіх бестыярыюмах буслы параўноўваліся з хрысціянскімі мужам і жонкай, вечна якія захоўваюць вернасць адзін аднаму.

А вось так званы суд буслоў на самай справе існуе. Буслы сапраўды збіраюцца на балотах і аддаленых палях перад адлётам і праводзяць свайго роду агляд сваіх войскаў. Пры гэтым хворых птушак сапраўды могуць выгнаць са зграі, каб яны не затрымлівалі пералёт. І, нягледзячы на ​​тое, што шлюбы у буслоў заключаюцца на ўсё жыццё, муж-бусел можа пакінуць сваю хворую сяброўку, як і жонка пакідае бусла, няздольнага да працяглага пералёту. Мабыць, так і з’яўляюцца ў зграі буслы-халасцякі.

Калі працягваць размову аб сярэднявечных бестыярыях, то варта звярнуць увагу і на тое, што бусел разглядаўся як вобраз Хрыста. Справа ў тым, што гэтая птушка палюе не толькі на жаб, але і на змей. Змеі заўсёды ўспрымаліся як напамін пра старажытным Змеі, а іх шыпенне і вылучаемы пры ўкусе яд успрымаліся як праява іх дэманічнай сутнасці. Бусел жа сваёй доўгай дзюбай руйнуе змяіныя норы і перакусвае шыпячых гадаў. Тым самым ён прыпадабняецца Хрысту, які перамагае старажытнага Змея. Па гэтай жа прычыне бусел з’яўляецца адным з сімвалаў Панны Марыі. Лічылася, што ён, выцягваючы змея з нары, прыціскае яго да зямлі і прабівае яму галаву.

Буслы, што ляцяць па небе, нагадвалі людзям анёлаў. У сувязі з гэтым з’яўляліся розныя легенды, якія апавядаюць аб дапамозе буслоў людзям і, вядома, аб іх незвычайнай удзячнасці.

Паводле аднаго з такіх народных паданняў, Бог, ствараючы разнастайных змей і скарпіёнаў, зразумеў, што атрымаліся яны неяк нядобра. Тады Ён склаў іх у вялікі мех і даручыў чалавеку выкінуць яго ў мора. Але цікаўны чалавек раскрыў мяшок, і гады тут жа распаўзліся і разбегліся па ўсёй зямлі. Тады Бог ператварыў гэтага чалавека ў бусла, каб той хадзіў па зямлі і збіраў распушчаную ім нечысць.

Іншая легенда апавядае пра тое, што мех з камарамі, мошкамі і змеямі развязаў архангел Міхаіл, і тады Бог аднаго з анёлаў ператварыў у бусла, каб той ачышчаў зямлю і дапамагаў людзям.

Гісторыі пра ўдзячнасць буслоў заўсёды звязаныя з іх цудоўным выратаваннем. То жанчына выратуе бусляня з лап дзікай жывёліны, то чалавек, які праходзіць па лесе, выцягне захраслую ў карчы птушку … Людзі выходжвалі буслоў, і тыя не заставаліся ў даўгу. Ачуняўшы, яны ляцелі да сваіх суродзічаў, каб потым вярнуцца да сваіх выратавальнікаў і прынесці ім які-небудзь падарунак. Вялікі каштоўны камень, напрыклад, які мог забяспечыць чалавеку нябеднае існаванне.

Згадваюцца буслы і ў Бібліі. Праўда, не больш за пяць разоў. Ды і то некаторыя даследчыкі падазраюць, што быў зроблены няправільны пераклад, і гаворка ідзе хутчэй пра чаплю. Справа ў тым, што ў 103 псальме гаворыцца: “Кедрам Ліванскім, Табой пасаджаным, даеш Ты вільгаць. Птушкі ўюць на іх гнёзды, толькі буслы выбралі елкі” (Пс 103, 16-17). Белыя буслы ўжо шмат стагоддзяў суправаджаюць чалавека, селяцца на дахах дамоў або на высокіх слупах. Так у Германіі было выяўлена буслінае гняздо, якое было пабудавана на даху дома ў XVI стагоддзі і праслужыла птушкам да 1930 года, аж пакуль дом не перабудавалі. Але ў тыя часы, калі ствараліся псалмы, буслы яшчэ вялі асобны ад чалавека лад жыцця. Вядомыя сведчанні падарожнікаў, у якіх гаворыцца пра буслоў, якія будуюць свае гіганцкія гнёзды, якія дасягаюць, як і ў нашы дні, да паўтары метраў у дыяметры, у лесе, на верхавінах дрэў. Трэба сказаць, што, акрамя добра ўсім вядомых белых буслоў, існуюць яшчэ і буслы чорныя. Яны да гэтага часу аддаюць перавагу жыццю ў лесе і не сустракацца з чалавекам.

У сучасным Ізраілі сустракаюцца буслы і белыя, і чорныя, але гняздуюцца яны тут рэдка. Звычайна гэтыя месцы выкарыстоўваюцца птушкамі як месца адпачынку пры пералёце ў Афрыку або назад у Еўропу. Так у канцы сакавіка – пачатку красавіка тэрыторыю сучаснага Ізраіля за адзін дзень можа перасекчы гіганцкая зграя, якая дасягае да 7 тысяч птушак. Яны пралятаюць над далінай Бейт-Шэана, а затым ляцяць праз паўночную частку Юдэйскай пустыні да Мёртвага мора, цэнтру Негева і да Сінайскага паўвострава. У гэты час арнітолагі просяць спыніць усе аграрныя працы, каб не спужаць птушак і не нашкодзіць ім. А яны, калі робяць прывал на палях, знішчаюць усіх грызуноў, якія потым маглі б пашкодзіць пасевам.

Цікава, што далейшы шлях буслоў у Еўропу (і, вядома, з Еўропы) праз Балканы супадае з шляхамі Крыжовых паходаў. Гэта было адзначана і зафіксавана самімі крыжакамі, а таксама пілігрымамі. Так бусел стаў яшчэ і птушкай пілігрымаў. У той жа час з’явілася легенда, згодна з якой буслы, па прылёце ў Святую Зямлю, акунаюцца ў нейкае чароўнае возера і на час становяцца людзьмі. А потым зноў становяцца птушкамі, каб ляцець у паўночныя краіны.

Біблія называе буслоў сярод нячыстых птушак, г.зн. іх нельга ўжываць у ежу (Леў 11,19). Але цікава, што на іўрыце белы бусел называецца “хасіда” (הדיסח). Гэтае слова роднаснае са словам “Хэсэд” – дабрыня, міласэрнасць і са словам «хасід” – набожны. Малюнак бусла можна было сустрэць на многіх яўрэйскіх магілах у Еўропе. Гэта азначала, што тут спачываюць праведнікі.

З нагоды буслоў і іх назвы можна сустрэць цікавыя разважанні габрэйскіх мудрацоў. Напрыклад, адзін з іх піша, што буслы не ўмеюць аказваць правільны хэсэд, г.зн. міласць. Іх міласэрнасць звернута толькі да іх саміх, толькі да сваёй сям’і. У той час як праўдзівы хэсэд не ведае межаў і не можа быць накіраваны толькі на адну сям’ю або на адну супольнасць. Ён ахоплівае ўсіх, нават прадстаўнікоў іншых народаў. Тым не менш, з назвы птушкі відавочна, што ўжо ў біблейскія часы ёй прыпісвалі якасці, якія рабілі яе сімвалам набожнасці і вернасці. А прыгожая белая постаць з падкрэсленымі чорнай аблямоўкай крыламі ўспрымалася як нешта містычнае.

У прарока Захарыі згадваюцца менавіта вялікія крылы буслоў. “Затым я паглядзеў і ўбачыў дзве постаці з крыламі, як у буслоў. Яны вылецелі, і вецер падымаў іх крылы” (Зах 5,9). Вялікія крылы патрэбныя былі жанчынам, каб падобна буслам пераляцець на вялікую адлегласць .Ім трэба было дабрацца да самага Вавілона і аднесці туды вядро, у якім было само зло (Зах 5, 8). Такім чынам, з крыламі буслоў выносіцца ўсе бязбожнасьць з Ізраіля туды, дзе яму і належыць быць, у Вавілон.

Дарэчы, у казцы Вільгельма Гаўфа “Каліф-бусел” каліфа клічуць Хасід. Мабыць, нямецкі аўтар вырашыў, што хасіда ­– гэта арабскае слова на падабенства імя Мансур. Так звалі візіра, разам з якім каліф ператварыўся ў бусла. Хасіда стала Хасідам, які меў глупства засмяяцца і забыцца чароўнае слова. Яны ператварыліся ў высакародных птушак і захавалі высакароднасць сэрцаў. Мабыць, таму ім спадарожнічала ўдача. Хасід сустрэў сваю прынцэсу. І яны здолелі зноў стаць людзьмі.

Анна Гольдзіна, рускатолик.рф
Пераклад Змітра Лупача

 для друку